Tijdloos

Hersenschimmen las ik voor het eerst in 1992. Indrukwekkend.
Ik heb het nu, dertig jaar later, opnieuw gelezen en het boek heeft nog niets aan kracht ingeboet.
Het is eigenaardig dat Bernlef na publicatie van Hersenschimmen als deskundoloog aan allerlei gesprekstafels zat. Niemand weet wat er omgaat in het hoofd van iemand met dementie. Ook Bernlef niet. Hij heeft zich daar een voorstelling van gemaakt en die op onnavolgbare wijze vertaald.

We maken het proces mee vanuit het perspectief van de ik-figuur, Maarten Klein. Eerst zijn het momenten van tijdelijke verwarring "... dat gevoel even bij volle bewustzijn afwezig te zijn, zoek te raken of te verdwalen ...". Die worden afgewisseld met momenten van grote scherpte. "Om iets te kunnen zien, moet je iets kunnen herkennen. Zonder herinnering kun je alleen kijken, waarnemen. Dan glijdt de wereld spoorloos door je heen. Daarom kan de dokter mijn foto-album ook niet 'lezen'. Hij heeft die herinneringen niet."

Zoals dat vaak gaat, maakt hij zijn vrouw, Vera, geen deelgenoot van zijn ervaringen en zorgen, om haar niet ongerust te maken, hoewel zij natuurlijk al lang heeft gemerkt dat er iets niet pluis is. Hij ontwikkelt strategieën om zijn verwarring te verbloemen. "Voortdurend mis ik schakels. Er valt wel wat te reconstrueren, genoeg om de schijn op te houden." Totdat dat niet meer lukt en hij niet meer in staat is uit te leggen wat hij doormaakt.
De momenten van verwarring nemen in aantal en heftigheid toe. Steeds meer lopen werkelijkheid en herinneringen door elkaar heen. Vaak herinneringen die bij Maarten heftige gevoelens hebben opgeroepen. Door de fragmentarische herinneringen leren wij de persoon Maarten Klein - die hij was - kennen. Totdat er geen enkele samenhang meer in te ontdekken valt en de ontreddering toeslaat. En je als lezer ook alle zeilen moet bijzetten om er nog een touw aan vast te knopen. Langzamerhand wordt Maarten gereduceerd tot een lege huls die geen besef meer heeft van zijn eigen persoonlijkheid. Iemand die het begrip van taal kwijt is, maar kalmeert als hij de hand van zijn vrouw voelt en haar stem hoort.

Het boek is in die zin gedateerd dat er tegenwoordig anders met mensen met (beginnende) dementie wordt omgegaan. Er wordt tegenwoordig niet over, maar met hen gesproken over ondersteuning en begeleiding.
Maar de machteloosheid en ontreddering die Bernlef verwoordt, zijn tijdloos.