Een raar boek - en dan heb ik het niet over de inhoud

Er is dit raars met dit boek. In Nederland tenminste, want dat rare zit hem niet zozeer in de inhoud. Ik werd op dit boek geattendeerd door de fantasy-gemeenschap en ja, er zit magie in dus zou je het fantasy kunnen noemen, maar het is heel anders dan in andere fantasy, die magie. Het leek mij interessant omdat het in de negentiende eeuw speelt (steampunk!?), maar dat is niet helemaal waar - het sfeerbeeld van de tijd is verre van negentiende-eeuws, hoewel de data bij de hoofstukken voornamelijk tot 1903 gaan. Het boek is niet in een fantasy-fonds gepubliceerd, maar bij de literaire uitgeverij De Bezige Bij. Die plakt er met grote letters op dat het een liefdesverhaal is, maar het is alles behalve dat hoewel het engelse "romance" hier goed bij zou passen, in Shakespeariaanse zin. Het wordt nu min of meer als Young Adult in de markt gezet, maar gezien de recensies is dat die doelgroep te jong en onervaren om te begrijpen waar het verhaal over gaat - ze worden verblind door glitter en glamour waardoor ze de echte magie niet zien.

Het boek opent met de beschrijving van een uitsluitend zwart en wit circus dat de deuren om middernacht opent. Dit is geschreven in de tweede persoon (het zogenaamde "jij-perspectief"), zonder datum: tijdloos. Dit soort stukken komen regelmatig terug in het boek. Wie de verteller is of wie de "jij", blijft onduidelijk tot het einde.

Daarna wordt er geschakeld naar een eerste echte hoofdstuk met een datum en een derde-persoon-enkelvoud perspectief. Hierin wordt kennisgemaakt met Hector Bowen die zich Prospero noemt en zijn dochter Celia die hij Miranda wil noemen, maar daar weigert zij naar te luisteren. Prospero en Miranda zijn de hoofdpersonen uit The Tempest van Shakespeare, en het is belangrijk voor dit boek om dat te weten. Een korte blik op de Wikipedia-pagina van The Tempest (De Storm) is voldoende om te weten dat er veel parallellen zijn tussen het werk van Shakespeare en Het Nachtcircus. Het blijft niet bij The Tempest, er wordt ook volop aan andere toneelstukken gerefereerd. As You Like It, Hamlet, Romeo & Juliet, misschien nog wel meer. Een goede kenner van Shakespeare zal daarom alleen al veel plezier aan dit boek kunnen beleven door de verwijzingen te herkennen en te begrijpen waarom die in dit verhaal zijn opgenomen.

Daarna wordt de andere hoofdpersoon opgevoerd, Marco Alisdair. Deze heeft gelijkenissen met Caliban uit The Tempest. Marco haalt zijn magie uit symboliek en hij tekent een complexe boom om de magie in te vangen. Bomen zijn een belangrijk thema in het nachtcircus, zoals de Wensboom.
Een derde hoofdpersoon is Bailey, die in een boom zit als de lezer met hem kennis maakt. Hij stopt zijn grootste schat in die boom. Veel later in het verhaal komt hij via een boom het circus binnen en de ontknoping van zijn verhaal vindt plaats onder de wensboom.
Morgenstern, de schrijfster van Het Nachtcircus, verwijst naar de Keltische tovenaar Merlijn die in een boom werd opgesloten, maar het ligt meer voor de hand dat het ook verwijst naar Ariel uit The Tempest. Dat het circus zich met bomen en al verplaatst, kan weer een verwijzing zijn naar MacBeth.

De tijd is prominent aanwezig in het verhaal. Ten eerste natuurlijk dat middernachtelijke uur waarop het circus opengaat, het hele verhaal rond de klok bij de ingang past binnen dat thema, maar het viel me vooral op door de structuur van de hoofdstukken en de afwisselende tijden. Het verhaal van Celia en Marco begint 30 jaar terug en gaat gehaast naar de ontknoping, het verhaal van Bailey begint pas veel later en gaat dan ook sneller naar die ontknoping toe en aan het eind, als je op de data let, weet je hoe belangrijk timing is. Let bijvoorbeeld ook op de datum van de première van The Tempest en de dood van de klokkenmaker. Of de geboorte- en sterfdata van de klokkenmaker.
Binnen het thema van de tijd vallen de hoofdpersonen die niet ouder lijken te worden en de levende standbeelden die slechts nauwelijks waarneembaar bewegen.
Hoewel er wordt gezegd dat de mensen die nauw betrokken zijn bij het circus nauwelijks ouder worden, geldt dat niet voor de roodharige tweeling Poppet en Widget. Zij zijn het enige kleurige binnen de zwart/witte wereld van het circus, met de kleur rood zoals de circusfans die als teken dragen: is dat waardoor zij duidelijk wel ouder worden, van pasgeborenen op het openingsuur tot volwassenen aan het eind van het verhaal?

Op het eerste gezicht is Het Nachtcircus een verhaal over een grimmig spel (game) tussen twee tovenaarsleerlingen die verliefd op elkaar worden. Doordat zij samen nauw zijn betrokken bij het circus, zal het circus verloren gaan als er een winnaar en een verliezer is.
Op het tweede gezicht gaat het verhaal over heel andere dingen: over dromen voornamelijk (het circus heet niet voor niets "Le Cirque des Rêves"), over fantasie, over verbeeldingskracht. Het gaat over toneelspelen en verhalen vertellen.
Daarbij wordt volop van tegenstellingen gebruikgemaakt: de zwart/wit-tegenstelling binnen het circus, maar ook dat zwart/wit in tegenstelling tot de extreem kleurige wereld daarbuiten. Binnen die kleuren is er één persoon die opvalt door zijn kleurloosheid: "de man in het grijs", die hiermee de spil lijkt te zijn waarom alles draait. Hij blijkt de aanstichter te zijn van alles, die kiem waaruit alles is ontsproten.
De tegenstellingen gaan verder naar water (Marco en Tsukiko (月子, "Maankind") en vuur (Celia en de vriendin van Tsukiko), naar binnen en buiten, naar "nature" en "nurture" als elementen van magie.
Door dat "tweede gezicht" worden de diepere lagen van het verhaal zichtbaar en gaan er veel meer plotlijnen een betekenis krijgen en krijgen details een extra lading.

Het liefdesverhaaltje vond ik weinig geslaagd. Marco en Celia zijn min of meer liefde op het eerste gezicht en hoewel hun spel tussen hen in zou moeten staan, trekken ze zich daar weinig van aan, zodat er daar nauwelijks sprake is van een conflict. Morgenstern fluft het liefdesverhaaltje wel heel erg op met allerlei clichés waardoor het nog wat lijkt in de zin van liefdesromannetje.
Een van de redenen waarom het liefdesverhaaltje niet goed in elkaar zit, is de volledig oppervlakkige manier waarop alle mannen worden beschreven . Je krijgt nergens een idee van hoe ze in elkaar zitten, wat ze denken, wat hun motieven zijn, bij de vrouwen krijg je dat veel meer. Juist het contrast met het beschreven uiterlijk lijkt erop te wijzen dat de mannen vooral bedoeld zijn als een soort eye-candy voor de lezeressen, hun enige drijfveer is de lust (Bailey voor Penelope, Levèvre tussen de regels door voor Marco, Marco voor Celia, Theissen voor Celia, Ethan voor Lainie en Tara, en geen man gaat voor Tsukiko, want zij is tussen de regels door een lesbiënne en dat ruiken ze waarschijnlijk ofzo?). Omdat de vrouwen wel als ronde personages zijn beschreven, zelfs een nevenpersonage als Isobel, is dat gewoon jammer.

Het andere verhaal, "wat is er met het circus en wat gaat ermee gebeuren?" is tot vlak voor het einde spannend, hoewel voor de goed verstaander het einde niet als een verrassing komt. Jammer is dat het dromerige van de roman aan het einde teniet wordt gedaan door het zakelijke gesprek tussen Widget en de man in het grijs, waarin het boek (deels) wordt uitgelegd. De toch redelijk fraaie afsluiting van dat hoofdstuk, dat naar het begin van het verhaal verwijst, wordt weer teniet gedaan door het allerlaatste hoofdstuk. Die laatste hoofdstukken vind ik dan ook het zwakste gedeelte van het verhaal, een makkelijke uitweg voor een debutante die het verhaal veel te veel heeft opgeblazen met verwijzingen en die te vaak heeft verdoezeld onder glitter en glamour en zelf blijkbaar ook niet meer precies wist hoe dat verhaal het beste kon worden afgerond.

Uiteindelijk denk ik dat de literaire pretenties van de schrijfster het boek de das om hebben gedaan: het is te veel: te veel thema's en motieven, te veel (intertextuele) verwijzingen, te veel opgeworpen raadsels om in de hand te houden. Veel verhaallijnen worden niet afgerond, te veel details blijven zonder betekenis, verwijzingen zijn niet consistent (de Ariel/Merlijn verwijzing bijvoorbeeld), zodat het verhaal topzwaar wordt en omkukelt. Er blijft dan niets over dan de schijn van glitter en glamour, rook en spiegels. De literaire magie die Morgenstern dacht te gebruiken, beheerst ze onvoldoende om het in de hand te houden. In dat opzicht had ze er beter aan gedaan meer aandacht te besteden aan het liefdesverhaal, zodat dat tenminste nog overeind zou kunnen blijven.
Tot vlak voor het einde dacht ik dat het nog een ****-sterren verhaal kon worden, nu haalt het krap de *** omdat het complexe geheel onvoldoende wordt afgerond, de verwachtingen die door de complexiteit worden geschapen, worden niet ingelost.

Vreemd genoeg kwam ik deze literaire referenties niet tegen in Nederlandse recensies. Om te zien of ik het niet gedroomd had, ben ik verder gaan zoeken en inderdaad, in Amerikaanse recensies worden die parallellen wel degelijk getrokken, maar daar wordt het boek dan ook niet beoordeeld als een Young Adult-verhaal, voor zover ik kan zien.

Ten slotte nog iets over de vertaling. Dit boek is uitgegeven door de bekende uitgeverij De Bezige Bij, wat je een reguliere uitgever Met Grote Namen noemt. Er komen fouten in het boek voor (o.a. "andwoord" ipv "antwoord", enkele anglicismen in vergelijkingen die daardoor niet meer kloppen) waarbij elke kleine uitgever of self-pubber op zijn falie zou krijgen: huur een goede redacteur in, gebruik de spellingcontrole, door dit soort fouten is het boek zijn geld niet waard. Die kritiek blijft uit als het een bekende reguliere uitgever is, dan is het een zetfoutje, of een vertaalfoutje, kan gebeuren toch, niemand is perfect. Juíst van een reguliere uitgever die de beschikking heeft over een team van ervaren redacteuren vind ik dat kwalijker fouten.