Een lauwwarm bad vol clichés

Hoe graag ik ook een roman zou lezen die recht doet aan het Arabisch-Israëlisch conflict, maar 'The Blue between Sky and Water' (2015) van Susan Abulhawa laat hier te veel steken voor vallen. Zowel haar bloemrijke, geforceerd poëtische taal als de magisch-realistische allegorie waarin ze het narratief giet, werken onvoldoende om de misstanden aan het Palestijnse volk recht te doen. Op zich heeft Abulhawa een aardige verhaalconstructie gevonden om haar familiegeschiedenis mee te vertellen. De ik-verteller (Khaled) is een Palestijnse jongeman met locked-in syndroom, een geestesziekte waardoor hij gevangen zit in zijn eigen geest en de werkelijkheid in fragmenten waarneemt. Hij is afgesloten van zijn omgeving terwijl heden, verleden en tegenwoordige tijd door elkaar heen lopen. Die geestesgesteldheid heeft nog een andere lading, want Khaled kan als een profetische, mythische fantoomverschijning door de levens van zijn eigen familieleden trekken. Door 'hun' ogen ziet hij o.a. de gewelddadige totstandkoming van de staat Israël (1948) en hoe er een Israëlische machtspolitiek opkomt en mensen systematisch buitensluit.

Maar het magisch realisme houdt niet op bij de wonderlijke verteller, want ook Khaled’s familieleden blijken verborgen krachten te bezitten. Sommige vrouwen uit de familie worden geboren met twee verschillende oogkleuren, waardoor ze de aura’s zien die zich kleuren naar de gemoedstoestanden van andere mensen. Of ze herbergen de opperdjinn Sulayman in hun psyché, die gewelddadig bovenkomt als zij onmacht en rechteloosheid ervaren. En dan is er de Palestijns-Amerikaanse Nur, die ontworteld is geraakt van haar Palestijnse achtergrond maar door een wonderlijke speling van het lot teruggeleid wordt naar haar herkomst. Ze heeft een opleiding genoten en kansen gehad die de andere familieleden, die nog steeds in vluchtelingenkampen leven, nooit hebben gehad. In de tweede helft van de roman komt Nur 'toevallig' terecht bij Khaled als behandelend psychologe en zal zij proberen hem te genezen van zijn mysterieuze geestesconditie.

Het is niet eens heel bewust, maar ik heb kort geleden twee soortgelijke werken gelezen waarin vluchtelingenauteurs hun oorlogs- en migratietrauma’s koppelden aan fantastische elementen. De Amerikaans-Libanese Rabih Alameddine schetste met ‘The Hakawati’ (2008) een rijkgeschakeerd weefwerk van mythische, religieuze en autobiografische verhalen die in elkaar door lopen. De Fins-Iraakse Hassan Blasim gebruikte in de verhalenbundel 'Lijkententoonstelling' (2017) fantastische elementen om oorlogstrauma's te visualiseren. Bij Alamedinne/Blasim gaat het over de aard van het vertellen van verhalen. Over hoe persoonlijke identiteiten ontstaan rond collectieve narratieven. Over de gewelddadige krachten die verhalen kunnen zijn, zoals wanneer ze ingezet worden voor politieke ideologieën of om religieuze dogma's te bekrachtigen. Over de botsingen tussen Oost en West. Het magische en het mythische zijn er in hun boeken niet als een doel op zich, maar omdat het de complexiteit toont van identiteitskwesties bij getraumatiseerde migranten.

Ik noem de boeken van Rabih Alameddine en Hassan Blasim omdat ze m.i. een zwaktebod laten zien in deze specifieke roman van Susan Abulhawa. In deze roman stelt het magisch-realistische niks ter discussie, maar het fungeert als een oriëntalistische, exotische omlijsting rond één zogenaamde Palestijnse identiteit. De auteur eigent zich er 'de stem van het Palestijnse volk' mee toe en zet 'hun’ verhalen om in een lauwwarm bad van Amerikaanse clichés; over lotsbestemming, de kracht van familiebanden en jezelf hervinden na een lijdensweg. Dat het Arabisch-Israëlisch conflict complexe verhoudingen kent, wordt versluierd met de dromerige sfeerbeelden en de realistische gruwelen in deze sentimentele tearjerker. Voor een politieke aanklacht voelt de roman te veel geconstrueerd rond de eigen fictielogica, maar voor een literair werk gaat het schematische, eenzijdige wereldbeeld tegenstaan.