Gevecht tegen de moderniteit

Drie magisch-realistische vertellingen vol onderwaterkoninkrijken, hekserij en mythische sauriërs. Het zijn melancholische parabels over de teloorgang van oude waarden en tradities, terwijl Afrikaanse stammen zich moeten verhouden tot een agressief beschavingsoffensief. 'Ngando et autres récits' (1948) geeft tussen de regels kritiek op de onwil van koloniale machten om vanuit hun eigen westerse dogma's begrip op te kunnen brengen voor een Congolees wereldbeeld. Absoluut het mooiste verhaal is 'Ngando', waarin de spijbelende Musolinga weg probeert te blijven van de stichtelijke praat op zijn missieschool. Maar zijn kortstondige vrijheid levert hem een vervloeking op en een achtervolging van de ordediensten. Een zogenaamde ngando (een krokodil die wordt aangestuurd door een kwaadaardige heks) neemt hem mee naar een duistere plek in de rivier, waar onaangename oerwouddieren en geesten bij elkaar komen. Het is een hallucinant verhaal met bizarre indrukken en akelig mooie beschrijvingen over een levendige schaduwwereld. Je zou er bijna verliefd op worden als er geen mensenkinderen werden geofferd.

Het verhaal 'Geneeskunde bedrijven' is iets meer gegrond in de alledaagse realiteit. Het lukt de leden van de stam Ngbaka-Mabo niet om bijtijds te voldoen aan hun afgesproken quotum voor de katoenproductie. Uit angst voor vervolging of sancties wenden ze zich tot capita-katoen-boy Simanangoya, maar uitgerekend tijdens deze penibele situatie blijkt de belangrijke dorpsfiguur te zijn geveld door een bacteriële infectie. Tot overmaat van ramp sturen de Portugezen een dokter om hem mee te nemen naar het stadshospitaal. In de perceptie van de stamleden is 'geneeskunde bedrijven' echter een vorm van hekserij. Ze verzetten zich dan ook met hand en tand tegen deze westerse notie van genezing en objectieve wetenschap. In 'De legende van Londema, opperleenvrouw van Mitsue-Ba-Ngomi' leiden allerlei politieke machinaties ertoe dat een immens goed stamhoofd moet vluchten en uiteindelijk wordt vermoord. Zijn dochter Londema lijkt hetzelfde lot te ondergaan, maar de geestenwereld van haar voorouders blijkt nieuwe hoop te bieden.

De kracht van Paul Lomami Tshibamba zit 'm absoluut in de empathische, menselijke manier waarop het wereldbeeld wordt geschetst van Congolese stamleden. Enerzijds een hard leven waarin elke kleine misstap tot een gruwelijke dood kan leiden, maar anderzijds wordt 'beschaving' hen opgedrongen door koloniale overheersers. Slikken of stikken in de opkruipende moderniteit. De thematiek komt naar mijn smaak beter tot zijn recht in de fantastische verhalen ('Ngado' en 'De legende van Londema') dan in het ene realistische verhaal ('Geneeskunde bedrijven'). Vooral ook omdat de surrealistische beschrijvingen van een natuurreligie nog beter accentueren dat het om een niet-westers wereldbeeld gaat. Ook interessant hoe Tshibamba speelt met aspecten als oorzakelijkheid, schuld en de rol van het toeval. Of hoe er niet altijd rationele verklaringen zijn voor het onheil dat zijn personages overkomt en daarin de geesten van voorouders een sturende rol hebben in de vaart der dingen.