Kat en muisspel tijdens het Manhattanproject

Aan het ontstaan van de historische roman Hannahs vlucht van de Amerikaanse film-, theater- en televisieregisseur en schrijfster Jan Eliasberg (1954) liggen twee vragen ten grondslag. De eerste kwam na het lezen van een artikel in de New York Times van 7 augustus 1945, waar in een korte zin was te lezen dat de Amerikanen de atoombom nooit zouden kunnen hebben ontwikkeld zonder de kennis van een vrouwelijke 'niet-arische' natuurkundige. Onderzoek leidde de schrijfster naar het verhaal van dr. Lise Meitner die als joods en vrouwelijk wetenschapper uit de geschiedenis is gewist. De tweede vraag is waarom de Duitsers tijdens de oorlog helemaal niets ontwikkeld hadden op het gebied van kernsplitsing. Die vraag is nooit beantwoord en de geheimen zijn meegegaan in het graf van betrokken personen.

Het zoeken naar antwoorden op deze vragen kostte Eliasberg jaren van onderzoek en leverde veel informatie op over een stuk oorlogsgeschiedenis. Door gebruik te maken van een chronologische tijdlijn van de gebeurtenissen en het opvoeren van bestaande historische figuren, vormde zich een basis voor dit fictieve verhaal over natuurkunde, wetenschap, spionage, leugens en de kracht van liefde. De vertaling is van Marja Berg.

Het boek heeft twee tijdlijnen, waarvan de ene speelt in Los Alamos 1945 en de andere in Berlijn 1938. Het boek begint met Majoor Jack Delaney die aankomt op het terrein van het Manhattanproject, waar een club briljante wetenschappers onder militair bewind bezig is met de ontwikkeling van een vernietigingswapen. Wat de ‘gadget’ wordt genoemd, is in werkelijkheid de atoombom die later gebruikt zal worden om de oorlog met Japan te beëindigen. Doel van Delaneys bezoek is het ontmaskeren van een spion, die onderzoeksresultaten doorspeelt aan nazi-Duitsland. Naam van de beoogde spion is Hannah Weiss, een van de wetenschappers.

Wat volgt is een kat-en-muisspel tussen Delaney en Weiss. Hij een kei in het ondervragen van mensen en zij is superintelligent en welbespraakt. Het levert zeer goed uitgewerkte dialogen op, waarbij de lezer op moet letten, want het tempo is hoog en het zit allemaal heel slim in elkaar. Tijdens de gesprekken tussen deze twee personages ontstaat er een aantrekkingskracht, maar of die nu door manipulatie tot stand wordt gebracht of door werkelijke gevoelens, houdt de schrijfster lang in het midden. Het kat-en-muisspelletje is daardoor niet enkel tussen de personages van kracht, maar strekt zich ook uit naar de lezer, want er zijn heel veel leugens en geheimen en de waarheid ligt daar ergens tussenin.

De schrijfwijze van Eliasberg is opmerkelijk goed: de vele dialogen zijn ijzersterk, de setting en situaties zijn mooi beschreven en de personages leven en dagen elkaar uit. De zinnen zijn met regelmaat poëtisch mooi en trekken het verhaal naar een hoog niveau. Dat de schrijfster ervaring heeft met het schrijven van scripts en het regisseren van films is terug te vinden in dit boek, want het leeft en sprankelt en is goed te visualiseren.

Een roman die is gebaseerd op wetenschap en natuurkunde vraagt van de lezer concentratie. De lezer krijgt veel mee over natuurkunde, atoomsplitsing en wetenschap, maar het is nergens te technisch. Deze toevoegingen hebben wel een vertragende werking op de loop van het verhaal. Spannender is het deel waar het werkelijk omdraait, namelijk het verleden van Hannah. Door de ondervragingen van Delaney geeft Hannah haar visie van de gebeurtenissen in delen prijs in hoofdstukken die terugblikken naar haar tijd in het Kaiser-Willem-instituut in Berlijn 1938. De opkomst van het naziregime en de restricties voor de joden komen daarbij volop aan bod, maar ook de geheimen rondom homoseksualiteit in die periode en de onderdrukking van vrouwen in wetenschappelijke banen zijn onderdeel van het verhaal.

Hannahs vlucht is een complex, boeiend en goed geschreven boek waarin thema’s als oorlog, wetenschap, diversiteit, discriminatie, leugens, liefde en geloof zijn verweven tot een roman die feit en fictie in de vorm van fictieve personages en werkelijke historische gebeurtenissen naadloos combineert.