Intelligente scifi met aandacht voor de menselijke psyche

Heel recent publiceerde The Guardian een lijst met beste boeken van 2019. Hierin vinden we Exhalation van Ted Chiang. Uitgeverij Volt moet wel ergens een glazen bol staan hebben, want aan het begin van de herfst brachten zij met Wat er van ons wordt verwacht de vertaling uit van dit boek. Hierin zijn negen verhalen samengebundeld. Het kortste is na vier bladzijden al uit, het langste telt 110 bladzijden en dat is meer dan wat sommige schrijvers als volwaardig boek publiceren. Wat de verhalen gemeen hebben is dat ze sciencefiction en literatuur vermengen tot een discipline die liefhebbers van allebei de genres zeer zal aanspreken.  

Chiang (1967) is een van de vele Amerikaanse schrijvers die de Clarion Workshop volgde, een intensieve SF&F-training die elke zomer gedurende zes weken gegeven wordt. Die is erg succesvol, met jaarlijks meerdere alumni die het vervolgens ook maken. Zo sleepte Chiang in 1990, amper 23 was hij, al een Nebula Award in de wacht voor Tower of Babylon. Wat er van ons wordt verwacht is nog maar het tweede boek dat van hem verschijnt. Hij is dan ook geen romanschrijver, maar concentreert zich op kortere verhalen. Daar denkt hij bovendien zo lang over na dat hij er niet in slaagt jaarlijks iets af te leveren. Het duurde zeventien jaar voor deze tweede bundel er kwam. Arie Storm vertaalde hem.  

Chiang valt meteen sterk binnen met ‘De koopman en de poort van de alchemist’. Dit is een verhaal dat zo uit Duizend-en-één-nacht had geplukt kunnen zijn. Het oude Bagdad en Caïro zijn de plaatsen waar het zich afspeelt, maar door de toevoeging van een tijdpoort waarmee het hoofdpersonage twintig jaar in de tijd kan reizen, krijgt het meteen een bijzondere twist. Dit gegeven is echter zo subtiel verwerkt dat je vergeet dat het in wezen een sciencefictionverhaal is. ‘Uitwaseming’, over een ras van mensen die elke dag hun longen dienen te vervangen door nieuwe, volle exemplaren, laat daar dan weer geen twijfel over bestaan. Net zomin als het titelverhaal, een heel kort stukje, waarin beschreven wordt hoe de afstandsbediening waarmee de autoportieren worden geopend, eigenlijk een toekomstvoorspeller is die bewijst dat wij geen vrije wil hebben.  

De auteur schrijft geen doorsnee sciencefiction met schietende ruimteschepen of vijandige marsmannetjes. Zijn verhalen zijn diep doordacht en behandelen vaak actuele thema’s. Hoe gaan we bijvoorbeeld om met de steeds realistischer wordende robots en artificiële intelligenties (‘De levenscyclus van softwareobjecten’)? Waarom zijn mensen zo gefascineerd door de zoektocht naar buitenaards leven, terwijl de intelligente papegaaien aan onze aandacht ontsnappen (‘De grote stilte’)? Of hoe gaan mensen om met spijt nadat een nieuwe uitvinding hen in staat stelt te communiceren met alter ego’s uit parallelle werelden, en ze kunnen zien hoe een andere keuze uitdraaide (‘Angst door duizelingwekkende vrijheid’)? Het zijn belangrijke vragen die Chiang stelt. Als ze niet nu al relevant zijn, worden ze dat ooit misschien nog wel. Het is fascinerend om te lezen hoe de schrijver deze vragen vorm heeft gegeven.  

Aan het eind van het boek voegde Chiang over elk verhaal toe hoe het ontstaan is. Zo blijken Philip K. Dick en Monty Python inspiratiebronnen te zijn geweest, maar zelfs een museumbezoek is wel eens de vonk die een nieuw verhaalidee doet ontstaan. Het loont de moeite om die stukjes niet aan het eind te lezen, maar dat steeds meteen na elk verhaal te doen als de inhoud nog fris in het geheugen zit.  

Technologie is vaak belangrijk in sciencefiction, maar Chiang schrijft geen enkel verhaal waarin menselijke eigenschappen dat niet nog meer zijn. Vrije keuze, spijt, emotionele hechting, religie, de gradaties van waarheid en nog een handvol andere zogenaamde zachte thema’s zitten in de bundel verwerkt. Geen enkel verhaal voelt belegen aan. Ze zijn zelden spectaculair, maar Chiangs originele invalshoeken maken ze zonder uitzondering het lezen waard.