Een klassiek roman met een klassiek patriarchaal probleem

Ik dacht een roman te lezen met als één van de thema's de scheve machtsverhouding tussen man en vrouw in het begin van de 20e eeuw, maar ik las een ode aan de meest verheven vorm van onschuldig mannelijk martelaarschap. Een ode aan het patriarchaat.

Het verhaal draait om William Stoner, een boerenzoon die via de literatuur ontsnapt aan zijn achtergrond en opklimt tot universitair docent. Hij wordt geportretteerd als de eenzame, nobele academicus die zijn roeping trouw blijft ondanks een liefdeloos huwelijk, een giftige werkcultuur en een verstoorde relatie met zijn dochter. Een klassiek tragisch heldenverhaal, als je het van één kant bekijkt.

En daar wringt het. Want wie Stoner leest met aandacht voor de vrouwelijke personages, ziet vooral een pijnlijk gebrek aan empathie. Edith, zijn vrouw, lijdt onder een kille opvoeding, een zenuwinzinking, vermoedelijk een postnatale depressie en wordt vervolgens weggezet als hysterisch en wraakzuchtig. Zijn dochter Grace groeit op in een emotioneel slagveld, raakt vervreemd, zwanger, en later verslaafd aan alcohol. Katherine, Stoners geliefde, krijgt nog het meeste respect, maar wordt uiteindelijk toch van het toneel geveegd, omdat het voor hem niet langer uitkomt. Je zou er bijna feminist van worden. (Bijna).

Dit alles kun je uiteraard afzetten tegen de tijd waarin het verhaal zich afspeelt, ware het niet dat schrijver John Williams zijn hoofdpersoon Wiliam Stoner in een interview beschrijft als de ware held. Wat ik aanvankelijk las als een slimme polarisatie om de discussie over gender en macht aan te wakkeren, bleek bij nader inzien een daad van regelrechte bekrompenheid, zelfs (of juist) in het licht van de jaren ’60 (het boek werd 1965 uitgegeven).

Het pijnlijkst is misschien wel de ongemakkelijke scène waarin Stoner seks heeft met zijn vrouw terwijl zij in slaap in gevallen. Geen enkele reflectie, geen twijfel, geen schaamte, slechts het beeld van de arme Stoner die zich er doorheen moet slaan.

Het vrouwelijk lijden is niet alleen onbegrepen, maar vooral een vehikel om het verhaal van de tragische held te vertellen. Wat overblijft, is een roman die knap in elkaar zit en, dat moet gezegd, prachtig geschreven is, maar ideologisch ouderwets en ongemakkelijk voelt. Zelfs voor de tijd waarin het geschreven is.