Echt echt gebeurd

‘Is het echt gebeurd?’
‘Jazeker, ik zweer het.’
‘Wat we nu filmen,’ hij kijkt me aan, ‘geloof jij dat dit hele gesticht in één nacht is leeggehaald?’
‘Ze zeggen van wel. Verschueren heeft jarenlang research gedaan.’
‘Maar, in één nacht?’
‘Ja.’

De beroemde Nederlandse regisseur Frans Verschueren maakt eindelijk dé film over de oorlog, na jaren voorbereiding. Judith, hoofdpersoon en ik-verteller in de roman Draaidagen van Bianca Boer, is figurant in de film. Haar oma heeft de Holocaust overleefd en Judith hoopt haar beter te begrijpen door in deze film haar geschiedenis te beleven.

Is het echt gebeurd? In de roman komt steeds de vraag terug wat echt of nep is. Natuurlijk is een film nep. Maar de filmbeelden van Auschwitz die we kennen, zijn die wel echt? En deze roman is natuurlijk niet echt gebeurd. Maar maakt dat de pijn van oma, die al haar familie verloor in de oorlog, minder echt? Zeker is dat Judith het als echt beleeft zodra ze haar figurantenkleding aantrekt.

'De anderen die links en rechts van mij hetzelfde lot ondergingen, zijn ook klaar. Plukken haar nog op hun schouders. We staan naar elkaar te kijken. Zijn wij mensen? Ze hebben ons kapotgeschoren.'

En trouwens: het is echt. Ik had er nog nooit van gehoord, het Apeldoornsche Bosch. Een instelling voor joodse gehandicapten werd in één nacht leeggehaald en de twaalfhonderd patiënten en de helft van het personeel werden rechtstreeks naar Auschwitz gebracht. Hoezeer je je ook wilt verzetten tegen de nepwereld van films en talkshows en tegen de bijna obscene romantisering en dramatisering van zoiets als de Holocaust, ja, ook in romans, het is toch ook nodig dat we dankzij romans en films niet vergeten dat dit echt is, dat mensen dit echt meegemaakt hebben. Die paradox wordt mooi uitgewerkt in Draaidagen.

Judiths oma is in de roman de ‘jij’, alsof de hele roman een verhaal is dat ze haar oma vertelt. De jij-vorm kennen we ook vooral uit briefromans, dat is immers al gauw het effect dat het heeft: alsof je alles aan iemand schrijft of vertelt. In How to write like Tolstoy, een boek met schrijfadviezen, worden diverse voorbeelden gegeven van recente verhalen en romans die ook de jij-vorm gebruiken en daarbij wordt opgemerkt: ‘But if there is any trick to be learned from these excursions, it is that the “you” form is best used sparingly, as a minor part of a novel’s exposition.‘ Een echte reden daarvoor wordt niet gegeven, maar de jij-vorm wordt door Cohen ook uitsluitend als briefvorm geïnterpreteerd. Dat is het in deze roman niet.

'‘Gezellig hoor, zo samen.’ Je ziet wat ik op mijn bord heb laten liggen. ‘Hoef je niet meer?’ Ik schud mijn hoofd. Nu ga je iets zeggen over verspilling en over boterhammen met tevredenheid. Maar nee. ‘Geef hier,’ zeg je, ‘weggooien is zonde.’ En je trekt mijn bord naar je toe.'

De jij-vorm kan ook de betekenis hebben van de voetballers-jij: Je doet je best. Je geeft alles. Je krijgt de bal steeds in de 16 meter. Maar je krijgt ‘m er niet in. En dan die gele kaart… je moet het gewoon accepteren, maar da’s moeilijk. Dan is de jij eigenlijk een ik. Dat lijkt hier niet echt van toepassing. Misschien kan Judith met de jij-vorm in gedachten meer tegen haar oma zeggen dan ze hardop wil zeggen. Ook in contact met anderen zegt ze namelijk zelden wat ze echt denkt. Maar mij geeft de jij-vorm vooral de indruk dat Judith alles van haar oma observeert en vastlegt, zo dichtbij als ze ook echt is. Alsof ze voor haar spreekt nu oma dat zelf haast niet meer kan – omdat ze steeds meer vergeet, steeds vaker verward is. En hoe meer oma vergeet wie wie is, hoe meer Judith begrijpt wie haar oma is doordat ze in de film een stukje van Auschwitz meemaakt.

Tot slot is er nog een mogelijkheid: de regisserende ik-en-jij. Want zó geeft een regisseur – of in dit voorbeeld opnameleider Robert – zijn aanwijzingen op de set: ‘Dan kom jij, over wat je moet doen in dat werkkamp. Je zegt dat je hoopt dat je zeep ingepakt is en je goeie jurk, oké?‘ Als je de jij-vorm zo leest, kun je je nog eens afvragen wie de echte regisseur van dit verhaal is en wat er echt gebeurd is – en opnieuw: of dat ertoe doet.