Een waanzinnig intense roman

"De broers Karamazov" van Dostojevski staat al jaren stijf in mijn persoonlijke top tien, en ik herlees dat buitensporig intense en onbeschoft meesterlijke boek vaak en graag. Maar dat laatste geldt ook voor zijn andere grote romans, zeker als daar weer eens een nieuwe vertaling van uitkomt: "Misdaad en straf" (zijn meest hecht gecomponeerde boek), "Demonen" (ook wel vertaald als "Boze Geesten" en vrij kort geleden in "Duivels") en "De idioot". Dat laatste boek wordt niet altijd tot Dostojevski's meesterwerken gerekend, misschien omdat het nog koortsachtiger van toon is dan zijn andere boeken en nog onvoorspelbaarder en minder strak is van structuur. Maar ja, Dostojevski zelf schijnt het zijn beste werk te hebben gevonden. En zelf vond ik het, in deze prachtige nieuwe vertaling uit 2013 van Arthur Langeveld, weer helemaal geweldig. Ook strontvervelend soms, en ook ronduit lelijk soms of zwaar geforceerd van plot en stijl. Bij Dostojevski kijk je sowieso altijd vele pagina's lang aan tegen tot in het waanzinnige uitvergrote passies en exaltaties, en om die reden zijn er veel Dostojevski-haters die zijn proza totaal niet pruimen, maar in "De Idioot" gaat de uitgeschreeuwde exaltatie zelfs bij een idolate Dostojevski-liefhebber dwars door alle pijngrenzen heen. Zelf vond ik in in ieder geval behoorlijk "over the top", en dat maakte het lezen soms wel tot een corvee. Maar tegelijk sleepte "De Idioot" mij ook totaal mee met zijn onnavolgbare groteske humor, zijn onnavolgbare tragische diepten, met de ongehoorde complexe aandoeningen van de vele ongelofelijk intrigerende en meerkantige personages, en met de even fascinerende als afgrondige vragen die dit alles oproept over de zin en zinloosheid van het bestaan. Dus las ik het boek uiteindelijk jubelend uit, en lees ik het over een aantal jaren vast opnieuw.

Het boek is totaal niet samen te vatten: het zit als ideeenroman gewoon te tjokvol met te veel contrasterende thema's, terwijl de intrige continu een moordend tempo heeft en ook vol zit met niet na te vertellen grilligheid en onverwachte wendingen. Hoofdpersoon is vorst Mysjkin, een soort heilige dwaas met een soort onbaatzuchtige goedheid die hem soms op een Christusfiguur doen lijken, soms op een naief kind, en vaak op een wanhopige speelbal van zijn eigen aandriften en emoties. Uiterst ontroerende figuur, die Mysjkin, door zijn werkelijk prachtig beschreven kinderlijkheid en goedheid, maar ook een uiterst tragische figuur door precies diezelfde kinderlijkheid en goedheid. Imponerend ook hoe Dostojevski deze Mysjkin uitwerkt tot de belichaming van een nieuwe Christus-figuur vol onbevangen en onbaatzuchtige liefde, en tegelijk tot de belichaming van de totale onmogelijkheid hiervan. Geniaal is het contrast dat Dostojevski schept tussen de idealen van Mysjkin en de cynische desillusie van Hyppolite: een personage dat ten dode gedoemd is en op werkelijk ongehoord indringende wijze betoogt dat geen enkele levensbeschouwing ook maar een flintertje antwoord heeft op de totale zinloosheid van ziekte en dood. Het lijden van Christus was geen triomf der wederopstanding, maar de ultieme confrontatie met de onzinnige nachtzijde van de hele schepping, aldus Hyppolite. Een inzicht dat ook Mysjkin zelf niet helemaal vreemd lijkt overigens, gezien zijn ongelofelijk eloquente uitspraken over de wanhoop van ter dood veroordeelden, vooral in die seconde dat de bijl van de guillotine valt. Geniaal is ook de merkwaardige broederlijke vijandschap tussen Mysjkin en zijn satanische tegenhanger Rogozjin, en hun uiterst complexe gevoelens voor de schone Natasja Filippovna, een dame die ook weer Dostojevskiaans doordesemd is van tragiek, zelfdestructie, kinderlijkheid, liefde en razernij. Trouwens ook met religieuze symboliek, want ze wordt via allerlei allusies vergeleken met Maria Magdalena, zij het wel met een in haar jeugd misbruikte versie hiervan. En dat alles mondt dan uit in moord en doodslag: iets wat alle personages ergens in een hoek van hun onbewuste steeds wel hadden vermoed en gevreesd, maar zonder dit te beseffen.

Dostojevski is meesterlijk in het beschrijven van innerlijke duisterheden op de rand van het bewustzijn. Bijvoorbeeld: "In die halfdonkere en benauwde gang werd hij bevangen door een vreemd gevoel, een gevoel dat pijnlijk zijn best deed de vorm van een gedachte aan te nemen; maar hij kon er steeds maar niet achter komen waar die nieuwe, opdringerige gedachte uit bestond". Dat soort half-gearticuleerde en kwellend intense bijna-gedachten hebben Dostojevski's personages bijna voortdurend. En als deze ongearticuleerde kwelling zich later toch tot gedachte articuleert zijn de personages volkomen verbijsterd en rennen ze in paniek voor die gedachte weg. Dostojevski is ook meesterlijk in het schrijven van ellenlange gepassioneerde dialogen, waarin de personages zich tot hun pijnlijke verrassing verspreken en een ook voor henzelf totaal onverwachte diepere waarheid onthullen. Die dan even later door andere onverwachte waarheden geheel wordt herroepen. Dostojevski is monsterlijk goed in het beschrijven van in het leven teleurgestelde fantasten, in al hun groteske deerniswekkendheid en al hun kleurrijke trots. Hij is niet te geloven zo geniaal in passages waarin demonische slechtheid wordt beschreven of de angst daarvoor. Hij komt enorm op stoom zodra hij personages aan het woord laat over de noodzaak van een nieuw gezuiverd Christelijk geloof, als onontbeerlijk fundament van al onze moraal. Maar hij swingt echt de pan uit zodra hij atheistische tegenstemmen tot spreken brengt of als hij Mysjkin, de heilige dwaas en gemankeerde Christus, tot zijn ondergang voert. En hij swingt zelfs nog meer als hij allerlei verheven idealen in de mond legt van carnavaleske schuimers vol bluf en zelfverachting: alle verlangen naar het hogere wordt meteen vermengd met een groteske parodie daarop, en dat levert een kakafonische samenzang op die je bij geen enkele andere schrijver zo pregnant zult zien. Dostojevski is daarnaast ook nog eens onbeschoft briljant in het beschrijven van verdorvenheid, liederlijkheid, kruiperigheid. Maar hij is ook ongehoord goed in het beschrijven van kinderlijke zuiverheid of naieve goedheid. "Aglaja vergaf hem dus toch en de vorst kon die avond weer naar haar toegaan, en dat was niet alleen het allerbelangrijkste, dat was alles. - Wat zijn we toch een kinderen, Kolja! En... en... wat is dat goed dat wij kinderen zijn! riep hij tenslotte verrukt uit". Prachtige passage, vind ik, door zijn naieve simpelheid en het contrast met alle complexe verdorvenheid ervoor en erna. En in dat soort passages houdt Dostojevski de hoop op verlossing toch ook weer levend, ondanks alles. Wellicht is dat nog wel het meest briljante: hoe een boek over een averechtse en ten onder gaande Christusfiguur (of: een parodie daarop) tegelijk ook sprankjes bevat van troostend simpel geloof.

"De Idioot" is, kortom, onuitputtelijk. Veel rijker ook nog dan ik mij van vroegere leeservaringen herinnerde. Prachtig vind ik hoe Dostojevski alles onder zulke hoogspanning zet, 670 pagina's lang. Schitterend vind ik hoe hij de irrationele diepten in de menselijke geest uitvergroot en exploreert. En ik vind het geweldig om die exploratie te kunnen volgen, want de nieuwe gebieden die hij daarbij ontdekt doorgrond ik niet maar ze inspireren mij enorm. Zoals ook Dostojevski's ongehoord intense worsteling met geloof en ongeloof mij enorm inspireert: hij blijft zoeken naar een hogere zingeving, maar peilt tevens alle vormen van zinloosheid tot op de bodem, en onderneemt dus steeds een ontdekkingsreis door licht en duisternis tegelijk. Wat een kanjer toch, die Dostojevski. Tijd om ook een aantal van zijn andere grote romans te gaan herlezen. Bijvoorbeeld "Duivels", de meest recente nieuwe vertaling van "Demonen". Of toch "Misdaad en straf". Maar eerst even op adem komen!