Een fascinerende reis door de ruimte

Mijn echtgenote las "Orbital", en had enorme pret. Zelf kreeg ik vervolgens de prima vertaling van Kitty Pouwels- "In orbit' - cadeau van een collega, bij mijn afscheidsfeest op het werk (want ik ga nu eerst met vakantie en aansluitend met pensioen). Dat waren twee dringende signalen om dit boek nu ook zelf te gaan lezen. Dat heb ik ook gedaan, en met veel plezier. Waarbij ik het ook dikke pret vond om de vertaling en het Engelse origineel met elkaar te vergelijken. Tegelijk echter is er al heel veel over dit boek gezegd, door recensenten en allerlei andere lezers, voordat en nadat het de Booker Prize 2024 won. Daar heb ik weinig aan toe te voegen. Bovendien ben ik door de zomervakantie en het naderende pensioen in een wel heel relaxte stemming. Dus ik schrijf nu wel een stukkie, maar ik doe dat relaxed, volkomen uit de losse pols, en met de Franse slag.

We volgen een dag lang de omwentelingen van een door zes astronauten/kosmonauten (twee Russen, een Amerikaan, een Italiaan, een Britse en een Japanse) bemenst ruimtestation, dat door de eigen peilloze snelheid en de snelheid van alle aardomwentelingen wel 16 rondjes per dag langs de aarde suist. Die enorme en voor mij zelfs nagenoeg onvoorstelbare snelheid, alsook de sensaties van gewichtloosheid en vrije val van alle zes bemanningsleden, alsook de totaal ongewone aanblik die de aarde vanuit dat ruimteschip biedt, worden echt fabuleus beschreven. In een hallucinant soort proza dat de hallucinante ervaringen van de bemanningsleden bijna lijfelijk voelbaar maakt. Kleuren zijn zo overweldigend dat ze worden waargenomen als denderend geluid. De kleurenpracht van elke planeet lijkt daardoor zijn eigen kosmische muziek te hebben. En de aarde lijkt zelfs een voortdurend veranderende symfonie te zijn van nooit geziene kleur en nooit gehoorde muziek. Ook worden de personages vaak overweldigd door de kosmische stilte en de kosmische duisternis, die soms ook symbool lijkt te staan voor de onvoorstelbare achterkant der dingen: het totale Niets, de even onontkoombare als onvoorstelbare Dood, het volstrekte Niet- Zijn, de door geen enkel perspectief opgehelderde Chaos in het Hart der Dingen. Dat alles wordt versterkt door de plotloosheid van "Orbital": de gebeurtenissen rijgen zich zonder veel kop en staart aaneen, want het is niet de logica van het verhaal die hier dicteert, maar de logica van pijlsnelle omwentelingen in de leegte. En dan is er gedurende een deel van die omwentelingen ook een eerst beginnende, maar geleidelijk tot extreme proporties aanzwellende tyfoon: een tyfoon die het ruimteschip van onderaf lijkt te volgen, als een wel heel overtuigend symbool van naderend onheil voor de hele aarde. Al is en blijft er op het eind van dit boek ook zeker ruimte voor troost en verlossende hoop.

Die beschrijvingen vond ik allemaal wonderen van woordkunst. In een minder relaxte en luie stemming zou ik er vele hebben geciteerd en geanalyseerd, ondanks hun lengte. Ook intrigerend vond ik dat je de zes bemanningsleden alleen bij voornaam kent, en dat je veel van wat ze zeggen en voelen alleen ziet door de ogen van een anonieme, volkomen contour-loze, maar kennelijk wel alwetende verteller. Een verteller die ook dingen ziet die geen enkel personage ooit kan zien. Daardoor, en door het soms adembenemende poëtische en filosofische gehalte van hun bespiegelingen, lijken de bemanningsleden vaak ook geestelijk in hogere sferen te zweven. Alsof ze geen personages meer zijn van vlees en bloed. En zich hebben onthecht van wat zulke personages normaliter denken en voelen.

Die capsule lijkt vaak ook een aan het aardse ontstegen tegenwereld, net zo onthecht van het normale dagelijks leven als het sanatorium in "Der Zauberberg". Een soort zwevende (of voortdurend peilloos snel omwentelende) wereld aan gene zijde van leven en dood, soms associaties oproepend met een baarmoeder, soms juist met een doodskist. En mede daardoor zijn er diverse fraai beschreven associaties met doodsdrift, d.w.z. met een snakkend verlangen om niet meer te zijn of om te verzinken in de baarmoederlijke sferen van rust. Maar daarnaast zijn er ook associaties met voortdurende wedergeboorte, want alle pijlsnelle omwentelingen roepen onverwachte nieuwe perspectieven op, en leiden bovendien vaak tot enorme transformaties in het innerlijk van de ademloos starende ruimtereizigers. En door het pijlsnelle gehalte van die omwentelingen krijg je als lezer ook nog eens een heel ander beeld van de tijd. Alsof alles in het leven binnen een nanoseconde ontstaat en weer voorbij is. Alsof alles wat ons van eeuwige waarde lijkt in werkelijkheid zo efemeer is als een eendagsvlieg.

Ook intrigerend vond ik diverse filosofische en poëtische beschouwingen in dit boek. Zoals de befaamde maanreizigersfoto waarop je de maan ziet en daaronder de aarde. Staan op die foto dan alle mensen op aarde, ook al kun je er geen van zien? En alleen de fotograaf niet omdat die immers achter de camera staat? Of is die foto de manifestatie van één enkel mens, namelijk van alleen de persoon die de foto maakt? Ook intrigerend zijn de ellenlange mijmeringen naar aanleiding van "Las meninas", een beroemd schilderij van Velazquez. Een schilderij vol van werkelijk adembenemende spiegeleffecten: iedereen lijkt wel te kijken naar iedereen, en ook naar de schilder die hen schildert, en naar de toeschouwers die weer naar hen lijken. "Welcome to the labyrinth of mirrors that is human life", zo concludeert iemand. En die uitsprak snap je, als je een tijdje naar dat schilderij kijkt (met dank aan Google). Maar een van de op dat schilderij afgebeelde 'personages' doet aan dit spiegelspel niet mee: een HOND, die niet kijkt maar sluimert. En juist die hond zou dan mogelijk het centrale onderwerp van "Las meninas" zijn. Zodat dit schilderij in de kern zou gaan om: "An animal surrounded by the strangeness of humans, all their odd cuffs and ruffles and silks and posturing, the mirrors and angles and viewpoints; all the ways they've tried not to be animal and how comical this is, when he looks at it now". En precies daarom is die hond "the only thing in the painting that isn't slightly laughable or trapped within a matrix of vanities. The only thing in the painting that could be called vaguely free".

Hoe intrigerend. Zelf had ik nog nooit zo naar dit schilderij gekeken. Ook niet toen ik ging googelen naar aanleiding van de beschrijvingen in "Orbital". Als Harvey dit zelf bedacht heeft, dan heeft ze dat heel slim bedacht. En als ze dit niet zelf bedacht heeft, dan heeft ze die gedachte nog steeds heel mooi geformuleerd. En dat is een kwaliteit op zich. Bovendien heeft deze passage misschien ook een bredere bedoeling. Misschien is die "matrix of vanities" en dat "labyrinth of mirrors" volgens Harvey ook kenmerkend voor het menselijke leven als geheel. En is ook de hele industrie rondom ruimtevaart, inclusief alle trainingen en dromen van de ruimtevaarders, wel onderdeel van die matrix van ijdelheden. Misschien zijn al die glorieuze omwentelingen in de ruimte en al die prachtperspectieven die zij bieden tegelijk ook vol van ijdelheid. Misschien zelfs is ruimtevaart, naast een glorieuze en bewonderenswaardige ontdekkingsreis, volgens Harvey ook een product van blinde technologie en vooruitgangsdrift die onze planeet dreigt te verwoesten. Misschien is dat ook de symboliek van die tyfoon die van onderaf de capsule vergezelt, als een soort onlosmakelijke metgezel, en als een voortbrengsel van klimaatverandering.

Al dit soort uiteenlopende thema's worden in "Orbital " met elkaar verknoopt. En nog veel meer, trouwens: ik heb meer thema's en motieven gezien dan ik nu vertel, en ik ben ervan overtuigd dat ik er ook heel veel niet heb gezien. Toch is het boekje maar 170 bladzijden dun. Een van de dunste Bookerprize- winnaars ooit. Soms voelt het boekje daardoor wel overvol, alsof Harvey te veel uiteenlopende thema's in te weinig bladzijden heeft willen aanstippen. Naar mijn smaak, dan. Mede daardoor vond ik het nog niet zo makkelijk om een duidelijke kernboodschap in dit boekje aan te wijzen. Wat ik meestal niet zo erg vind, en ook nu niet, maar het viel mij wel op. Alsof ik toch niet helemaal greep kon krijgen op "Orbital". Wat ook aan mij kan liggen, maar niettemin. Bovendien vond ik het boekje in de tweede helft wat al te repetitief: te veel dezelfde soort overweldigende perspectieven op dezelfde soort dingen, en dan ook nog eens steeds op dezelfde geëxalteerde toon. Aan de andere kant past dit wel goed bij een ruimtereis die zestien keer per dag langs de aarde omwentelt. Bovendien, elke passage die volgens mij herhaling van zetten was, bevatte ook steeds twee of drie werkelijk adembenemende zinnen.

Maar goed, ik raak overduidelijk zomaar uitgepraat over dit boekje. Ook niet nu ik het uit de losse pols en met de Franse slag bespreek . "Orbital" is typisch zo'n veelgelezen en veelbejubeld boek dat iedereen gelezen moet hebben, en dat soort boeken vermijd ik vaak. Terecht of ten onrechte. Maar nu heb ik het alsnog gelezen, zij het later dan iedereen. En ik ben dik tevreden.