Bevrijdende Chinese ongrijpbaarheid

"Frontier", van de Chinese schrijfster Can Xue, speelt in en rondom “Pebble Town”. Een magisch- realistisch stadje aan de rand van de wereld. Het stadje kijkt uit op de magische “snow mountain” waar mythische wolven en sneeuwluipaarden leven. Schaduwen, onderaardse onderstromen en geestverschijningen doordesemen de realiteit. Droom en werkelijkheid vervloeien. Net als de werelden van mens, plant, boom en dier. De hoofdpersoon, Liujin, ontwikkelt bijvoorbeeld een “vague notion”, in respons op een onopvallend geluid vanuit de populieren. Een geluid dat alleen zij, dankzij haar “bizarre sense of hearing”, kan horen. En toch is de vage notie die zij door die vage geluiden ontwikkelt de reden dat Luijin voorgoed in Pebble Town blijft. Ook al kan ze haar “vague notion” niet in woorden parafraseren. Net zo min als de geluiden vanuit de populieren waar zij zich zo responsief voor openstelt.

Elders in "Frontier" zijn populieren zelfs raadselachtige symbolische droomgestalten: “They dreamed smultaneously of the poplars, though they didn’t know this until they woke up. The poplars were a symbol. It was only the light from behind the poplars that made their silhouettes visible”. Die populieren zijn dus slechts silhouetten, die alleen vaag vorm krijgen in een droom. Ze hebben dus nauwelijks fysieke werkelijkheid. Wel worden zij symbolen genoemd. Maar wat de populieren precies symboliseren is kennelijk onzegbaar. Net als de vage notie die Liujin ontwikkelt op basis van nauwelijks hoorbare populierengeluiden.

Ook puilt Pebble Town uit van verschillende dieren die bol staan van ongrijpbare symboliek. Zoals kwikstaarten, die “birds of destiny” worden genoemd. Een van die kwikstaarten is bovengemiddeld klein, en zingt als een cicade. Andere kwikstaarten ontstaan als kleine zwarte puntjes in dwarrelende draaikolken van sneeuw, op de “snow mountain” waar Liujin vol verlangen naar staart. Ook tsjirpen er vele kwikstaarten in de tropische bomen van een uit verlangende dromen opgetrokken tuin. We zien dus tientallen kwikstaarten met een steeds veranderende symbolische betekenis. Maar die betekenis wordt nooit geëxpliciteerd, tastbaar gemaakt of toegelicht. En dat geldt ook voor passages over gekko’s, wolven, sneeuwluipaarden, konijnen, ratten, schapen, honden, kikkers, giftige duizendpoten, gedroomde vlinders …...

Voorts is Liujin verrukt door de aanblik van een rode jurk omringd door een kudde schapen. Maar waarom? En wat hebben die schapen te betekenen? We vernemen van alles over de wijsheid die uit ogen van schapen straalt. Maar ook over de afgrondelijke droefheid en rouw die in schapenogen opglanst, en over de schrijnende naargeestigheid van hun geblaat. Ook worden schapen incarnaties van lust genoemd. Hun symboliek lijkt dus behoorlijk meerduidig. En dat is bij de symboliek van de rode jurk niet anders. De kleur rood symboliseert in China vooral geluk, maar de rode jurk is sterk verbonden met Liujins vriendin Amy: een raadselachtig onwereldse schoonheid die steeds raadselachtiger wordt. Bovendien lijkt rood elders in "Frontier" eerder met onbevattelijke passie te worden geassocieerd, terwijl die jurk tegelijk ook omineuze associaties oproept met de communistische rode vlag. Kortom: deze mysterieuze scène wordt, naarmate "Frontier" vordert, alleen maar mysterieuzer. Het toch al niet geringe raadsel wordt dus steeds verder vergroot.

Die verrukking van Liujin lijkt een jubelende acceptatie van het niet- weten. In de trant van: oh, wat raadselachtig, die rode jurk en die schapen! En oh, wat is dat raadsel mooi! Juist als we het niet proberen te duiden! Een andere passage suggereert iets vergelijkbaars: “Between cracks in the foliage, the steel- blue sky was divulging some information to them. Deep down in their hearts, they understood, but they couldn’t say what it was. The could only sigh repeatedly, ‘Pebble Town, oh. Oh, the frontier. Oh….’” Dus ‘iets’ onthult zich, en boezemt verrukte of verwonderde sprakeloosheid in. Juist omdat niet kan worden gezegd wat dit ‘iets’ is. En die sprakeloosheid betreft meteen alle raadsels van Pebble Town en de ‘frontier’ als geheel.

Sommige personages vermoeden zelfs dat Pebble Town het onbeantwoordbare raadsel belichaamt: “There were moments- he didn’t know why- when he also wanted to see life’s hidden secrets. But the bright, shining Pebble Town didn’t give him an answer”. En andere personages vinden dat het genoeg is om alert te zijn op raadsels, zonder oplossingen te verwachten: “Now she had changed her view of life: she would not deliberately try to understand anything again. She would just stay alert- that was enough”.

Porochista Khakpour zegt in haar inleiding van "Frontier": “The beauty of Pebble Town is that everyone expects its lawlessness – or at least the fact that its laws and properties are not to be known”. Ook citeert ze Can Xue zelf: “In Frontier, everybody, every animal is a pattern of freedom, and the background is the background of that great pattern of freedom”. "Frontier" bevrijdt zich inderdaad van alle wetten van waarschijnlijkheid en realisme. Alles in dit boek is immers ongrijpbaar en ongedefinieerd. Bovendien breekt het met structuur en plot. Want de hoofdstukken bouwen niet lineair op elkaar voort, en vergroten elkaars raadselachtigheid. Ook zijn de personages vrij van ratio, conventie of logica. En door zijn ongrijpbaarheid en onconventionele structuur straalt het boek een enorme vrijheidsdrang uit.

Deze vrijheidsdrang komt terug in een ontroerende scène, waarin baby Liujin en haar vader José een nieuwe, gezamenlijke brabbeltaal bedenken vol van “broken syllables”. Precies dat is voor José ongekend bevrijdend: “[H]e felt some knots in his heart had been untied. Once more, he had prospects in his life”. Want juist het brabbelende en onaffe van die nieuwe taal biedt ongekende nieuwe mogelijkheden: “These snatches of syllables stimulated José’s thinking. Bit by bit, he felt he no longer controlled his own narration: more and more blanks appeared in his stories. He loved this new narrative style: these stories filled with blank spaces were both simple and a little hard to explain”.

Een nieuwe, van alle conventies vrije taal….. Een nieuwe wijze van vertellen, vol met open plekken….. Als lezer snap je José’s opgetogenheid. Tegelijk lijkt dit een treffende metafoor voor de roman als geheel. Ook "Frontier" staat immers vol met open plekken. En ook "Frontier" zoekt naar een nieuwe taal en volstrekt nieuwe perspectieven.

Over Pebble Town wordt bovendien gezegd: “Human desire seethed in it”. Ook de verlangens lijken van alle jukken bevrijd. Dat levert veel intense passages op. Bijvoorbeeld over Liujins reis naar de ‘snow mountain’, die leidt tot een meeslepende onderdompeling in hallucinatoire wervelwinden van sneeuw. Wat ook innerlijke wervelwinden zijn. Of de reis naar een hallucinatoire Gobi- woestijn, waarin de personages de zon dichter naderen dan mogelijk is. Maar zij verlangen dan ook naar het onmogelijke. En het ultiem- onbekende.

Nog meeslepender echter zijn de sublieme schoonheidservaringen. Zo dromen diverse personages vol verlangen van een utopische zuidelijke tuin, met tropische gewassen die onmogelijk kunnen groeien in het Noordelijke Pebble Town. Wel kan die tuin worden opgeroepen met magische fluitmuziek. Anderen zien hem in hun eigen innerlijk. Of in de verbeelding. Of als een onbestaanbaar maar bestaand “greenhouse in the air”. Soms wordt de tuin voor even zichtbaar, in een eindeloos fascinerend visioen: “[They] faced the large fluorescent banyan. They heard the ringing of the aerial roots colliding in midair. The tree was filled with the chirping of wagtails […]. While Grace spoke, the banyan tree blurred and then – bit by bit- disappeared. The moonlit sky seemed to be urgently asking them something, but what was it?” De tuin is kortom onwerkelijk als een luchtspiegeling, net als de prachtige maar giftige droomvlinders die er in vliegen. Maar hij heeft een kleurenpracht die elke bestaande pracht verre overtreft. De onwerkelijkheid is dus vele malen schoner dan de werkelijkheid.

De verbeelding is kortom van alle jukken bevrijd. Tegelijk echter bevat "Frontier" toespelingen op repressieve Maoïstische tijden (waar Can Xue als kind zeer onder geleden heeft). Bovendien is het huidige Chinese bewind ook weinig democratisch. Pebble Town is dus misschien een utopie, omdat het door zijn ongrijpbaarheid ontsnapt aan de Chinese jukken van vroeger en nu. En de gedroomde tropische tuin is wellicht ook te interpreteren als een gedroomd paradijs voorbij de grenzen van de Chinese autocratie.

Tevens zijn de symbolen voor Chinese lezers meer dan alleen maar ongrijpbaar. Populieren zijn in China bijvoorbeeld symbool van o.a. hoop, wedergeboorte en verbinding met het spirituele. Maar ook van innerlijke rust, innerlijke turbulentie en het evenwicht daartussen. Kwikstaartjes symboliseren het vrolijke, beweeglijke leven, alsook flexibiliteit, vreugde, geluk en balans. Schapen symboliseren vrede, voorspoed, zachtheid, kunstzinnige creativiteit en gevoeligheid. Vlinders staan voor liefde, transformatie, harmonie en de overgang van de ziel naar het eeuwige. Andere dieren in "Frontier" hebben in de Chinese traditie eveneens symbolische betekenis. Net als de berg van sneeuw. In die traditie is de mens bovendien één met de natuur, als nietig onderdeel en zeker niet als ‘kroon op de schepping’. Ook de vervlechting in "Frontier" van de werelden van mensen, dieren en populieren verwijst dus naar oeroud Chinees gedachtegoed.

Ik vermoed echter dat "Frontier" voor veel Chinese lezers eveneens ongrijpbaar is. De symbolen worden immers gepresenteerd als niet te duiden. Ook staat niet- weten in "Frontier" sterk voorop. Voorts zijn de symbolen ingebed in een netwerk van ambigue en ongrijpbare dromen. Daarnaast bevat "Frontier" wel heel veel verschillende dieren in heel veel verschillende contexten. Het lijkt mij ook voor Chinese lezers lastig om daar grijpbare lijnen in te herkennen. Te meer omdat Can Xue haar eigen associaties toevoegt aan de traditionele symboliek.

Niettemin zou gedetailleerde kennis, van alle door Can Xue gebruikte oude Chinese symbolen en van hun plaats en functie in de Chinese dierenriem, betekenislagen kunnen blootleggen die ik niet heb gezien. Of misschien zelfs verborgen verhaallijnen die mij niet zijn opgevallen. Ook zullen Chinese lezers vermoedelijk een ander “pattern of freedom” bespeuren dan een westerse lezer. Want de symbolen verwijzen naar een spiritueel gedachtegoed – inclusief noties van bovennatuurlijk en bevrijdend geluk- dat onderdrukt wordt in het moderne China. Misschien is "Frontier" dus ook een oproep aan Chinese lezers om, mede door creatief hergebruik van dit onderdrukte eeuwenoude gedachtegoed, hun eigen bevrijdende dromen te dromen. En om hun verbeelding van alle jukken te bevrijden, zodat geen enkele dictatuur er nog vat op heeft.

Dit boek put uit oeroude Chinese tradities, maar het breekt met alle romanconventies. Grillige verbeeldingskracht krijgt daardoor alle ruimte. Dat levert een volkomen ongrijpbaar boek op. Voor mij is dat een bron van inspiratie, verbazing en leesplezier. Maar Chinese lezers zullen meer betekenislagen en verborgen verhaallijnen zien dan ik. En vooral voor hen is "Frontier" misschien een inspirerend appel om hun verbeeldingskracht te bevrijden en maximaal te ontplooien.