Lezersrecensie
Vreemde scheppingsverhalen
Kort na Hoogste tijd las ik De procedure, Mulisch´ voorlaatste roman, bejubeld door sommigen maar verguisd door velen. Maar ik vond hem geweldig: mooier nog dan Hoogste tijd, spannender nog dan De aanslag, kortom: een bovengemiddeld boek in een volgens mij toch al prachtig oeuvre. Een boek dat veel concentratie vraagt door zijn vreemde start en constructie, en door zijn uitweidingen over de meest uiteenlopende ingewikkelde onderwerpen: van kabbalisme tot Kafka, van apocriefe bijbelverhalen tot Einstein, van DNA tot Pygmalion, van het baren van kinderen tot het scheppingsverhaal, van alchemie tot kunst en literatuur, van de legende over Rabbi Low die de Golem schiep tot een scheikundige annex microbioloog die ontdekt hoe je uit dode materie toch levende materie kunt scheppen, enzovoorts enzoverder.
Die scheikundige en microbioloog is de hoofdpersoon van het boek, Victor Werker, die allerlei gelijkenissen heeft met Harry Mulisch zelf. Alleen, Mulisch was gefascineerd door de wetenschap maar koos literatuur, en bij Werker ging het omgekeerd. Maar de basisimpuls is dezelfde: het gaat erom bijna onmogelijke ontdekkingen te doen door krankzinnige intuities te volgen. 'Alle grote ontdekkingen komen voort uit onzinnige intuities. Hoe ziet de wereld eruit als ik op een lichtstraal ga zitten? vroeg Einstein zich af toen hij zestien was. Onzinniger is niet mogelijk; toch was dat de kiem van de relativiteitstheorie'. Zoals bekend was Mulisch zelf als zestienjarige helemaal gefascineerd door de fictieve wetenschappelijke experimenten van de jongensboekenfiguur Bram Vingerling, en DAT jeugdig enthousiasme wou hij volhouden tot aan zijn dood. Zo ook zijn alter ego Victor Werker, die het krankjoreme idee heeft om uit dode materie een levend organisme te kweken, wat voor wetenschappers eigenlijk onmogelijk is en wat zelfs God maar met moeite kan. En het is hem gelukt! Een triomf van de verbeelding! Dat enthousiasme en die fascinatie vind ik echt ongelofelijk aanstekelijk opgeschreven. Ook het fanatisme van de kabbalisten, die vol vuur de geheime code van de schepping trachtten te doorgronden door allerlei cijfercombinaties en lettercombinaties uit te proberen. En ook het vuur van de ontdekkers van het DNA, ook een soort code waarin de essentie van al het bestaan verborgen lijkt.
Vooral mooi vind ik dan hoe al dat zoeken naar codes toch ook gepaard raakt met het besef dat het geheim uiteindelijk onoplosbaar blijft. Want kabbalisten en DNA-onderzoekers komen heel ver, maar kraken niet de hele code. En Werker zelf schept levende materie uit dode materie, maar weet dat het bestaan van die dode materie nog steeds een onoplosbaar raadsel is. Want dat is altijd het raadsel dat overblijft en door geen wetenschapper valt op te lossen: dat er 'iets' is, en niet niets. Mulisch neemt ons op deze manier mee in een duizelingwekkend avontuur. Ook al omdat je het ene moment in een tractaat over gaten in het Bijbelse scheppingsverhaal zit, daarna weer in het middeleeuwse Praag (al lijkt daar dan wel een soort voorafschaduwing van Kafka rond te lopen), dan in een brievenboek van Victor Werker, en dan in een verhaal over diezelfde Victor Werker dat op thrillerachtige en Kafkaeske wijze eindigt in dood en noodlot. Een plot vol maffe wendingen dus, waarin steeds verschillende extremen van verbeeldingskracht worden opgezocht in wetenschap, occultimse en kunst. Knap ingewikkeld soms, en je moet flink opletten, maar dan heb je ook wat.
Overigens is De procedure zeker geen jubelverhaal. Het scheppen van leven is een mooie en fascinerende triomf van de verbeeldingskracht, van geloof in het ongelofelijke, maar gaat in de praktijk vaak mis. Volgens de naamloze, maar soms zeer aanwezige verteller van De procedure heeft God veel moeten sleutelen aan zijn schepping omdat er van alles fout aan was. In de legende van de Golem moet rabbi Low die door hem geschapen Golem ook vernietigen, want er is iets grondig mis met dit schepsel. En Victor Werker zelf mag dan in zijn laboratorium op geniale wijze leven uit dode materie hebben geschapen, maar zijn eigen leven loopt geheel uit de hand en zijn eigen kind is dood voordat het geboren wordt. Zijn vrouw baart geen leven, maar dood. De 'boodschap' van dit alles is, als ik het goed begrepen heb, dat 'scheppen van leven' als LITERAIRE daad veel bewondering verdient, maar als PRAKTISCHE EN WETENSCHAPPELIJKE daad niet. Het blijft een onmogelijkheid: daarmee kunnen we in de VERBEELDING experimenteren, wat dan verrijkend is voor ons denken en dromen, en ongevaarlijk omdat het binnen de grenzen van de fictie blijft. Maar als we dit soort creatie tot werkelijkheid willen maken, liggen rampen op de loer.
Een vrij vermanende boodschap, dus. En zeker geen verkeerde. Maar ik werd vooral meegesleept door de betoverende kracht van Mulisch' verbeelding, en door zijn fascinerende enthousiasme voor de droom om nieuw leven te scheppen tegen elke natuurwet in. Een onmogelijke droom, deels ook een gevaarlijke droom, maar tegelijk een enorme stimulus voor wetenschappers en kunstenaars die met hun verbeelding verder willen reiken dan de zo eendimensionale werkelijkheid. Vooral voor degenen onder hen die tot op hoge leeftijd eigenlijk een enthousiaste en avontuurlijke jongen van zestien bleven en zich niet door de wetten van volwassenen wilden laten knechten. Zoals Victor Werker. Zoals Mulisch zelf.
Ik heb nu alle romans van Mulisch gelezen. Misschien moet ik nu maar wat beschouwend werk van hem gaan bekijken, en sommige romans gaan herlezen. Wat een enorm rijk proza heeft die man geschreven! Wat een prachtige werelden van fictie heeft hij gemaakt! Wat is het mooi dat ik een jaar geleden schoorvoetend besloot om eens een paar boeken van hem te proberen! Harry, ouwe eeuwige zestienjarige: bedankt!
Die scheikundige en microbioloog is de hoofdpersoon van het boek, Victor Werker, die allerlei gelijkenissen heeft met Harry Mulisch zelf. Alleen, Mulisch was gefascineerd door de wetenschap maar koos literatuur, en bij Werker ging het omgekeerd. Maar de basisimpuls is dezelfde: het gaat erom bijna onmogelijke ontdekkingen te doen door krankzinnige intuities te volgen. 'Alle grote ontdekkingen komen voort uit onzinnige intuities. Hoe ziet de wereld eruit als ik op een lichtstraal ga zitten? vroeg Einstein zich af toen hij zestien was. Onzinniger is niet mogelijk; toch was dat de kiem van de relativiteitstheorie'. Zoals bekend was Mulisch zelf als zestienjarige helemaal gefascineerd door de fictieve wetenschappelijke experimenten van de jongensboekenfiguur Bram Vingerling, en DAT jeugdig enthousiasme wou hij volhouden tot aan zijn dood. Zo ook zijn alter ego Victor Werker, die het krankjoreme idee heeft om uit dode materie een levend organisme te kweken, wat voor wetenschappers eigenlijk onmogelijk is en wat zelfs God maar met moeite kan. En het is hem gelukt! Een triomf van de verbeelding! Dat enthousiasme en die fascinatie vind ik echt ongelofelijk aanstekelijk opgeschreven. Ook het fanatisme van de kabbalisten, die vol vuur de geheime code van de schepping trachtten te doorgronden door allerlei cijfercombinaties en lettercombinaties uit te proberen. En ook het vuur van de ontdekkers van het DNA, ook een soort code waarin de essentie van al het bestaan verborgen lijkt.
Vooral mooi vind ik dan hoe al dat zoeken naar codes toch ook gepaard raakt met het besef dat het geheim uiteindelijk onoplosbaar blijft. Want kabbalisten en DNA-onderzoekers komen heel ver, maar kraken niet de hele code. En Werker zelf schept levende materie uit dode materie, maar weet dat het bestaan van die dode materie nog steeds een onoplosbaar raadsel is. Want dat is altijd het raadsel dat overblijft en door geen wetenschapper valt op te lossen: dat er 'iets' is, en niet niets. Mulisch neemt ons op deze manier mee in een duizelingwekkend avontuur. Ook al omdat je het ene moment in een tractaat over gaten in het Bijbelse scheppingsverhaal zit, daarna weer in het middeleeuwse Praag (al lijkt daar dan wel een soort voorafschaduwing van Kafka rond te lopen), dan in een brievenboek van Victor Werker, en dan in een verhaal over diezelfde Victor Werker dat op thrillerachtige en Kafkaeske wijze eindigt in dood en noodlot. Een plot vol maffe wendingen dus, waarin steeds verschillende extremen van verbeeldingskracht worden opgezocht in wetenschap, occultimse en kunst. Knap ingewikkeld soms, en je moet flink opletten, maar dan heb je ook wat.
Overigens is De procedure zeker geen jubelverhaal. Het scheppen van leven is een mooie en fascinerende triomf van de verbeeldingskracht, van geloof in het ongelofelijke, maar gaat in de praktijk vaak mis. Volgens de naamloze, maar soms zeer aanwezige verteller van De procedure heeft God veel moeten sleutelen aan zijn schepping omdat er van alles fout aan was. In de legende van de Golem moet rabbi Low die door hem geschapen Golem ook vernietigen, want er is iets grondig mis met dit schepsel. En Victor Werker zelf mag dan in zijn laboratorium op geniale wijze leven uit dode materie hebben geschapen, maar zijn eigen leven loopt geheel uit de hand en zijn eigen kind is dood voordat het geboren wordt. Zijn vrouw baart geen leven, maar dood. De 'boodschap' van dit alles is, als ik het goed begrepen heb, dat 'scheppen van leven' als LITERAIRE daad veel bewondering verdient, maar als PRAKTISCHE EN WETENSCHAPPELIJKE daad niet. Het blijft een onmogelijkheid: daarmee kunnen we in de VERBEELDING experimenteren, wat dan verrijkend is voor ons denken en dromen, en ongevaarlijk omdat het binnen de grenzen van de fictie blijft. Maar als we dit soort creatie tot werkelijkheid willen maken, liggen rampen op de loer.
Een vrij vermanende boodschap, dus. En zeker geen verkeerde. Maar ik werd vooral meegesleept door de betoverende kracht van Mulisch' verbeelding, en door zijn fascinerende enthousiasme voor de droom om nieuw leven te scheppen tegen elke natuurwet in. Een onmogelijke droom, deels ook een gevaarlijke droom, maar tegelijk een enorme stimulus voor wetenschappers en kunstenaars die met hun verbeelding verder willen reiken dan de zo eendimensionale werkelijkheid. Vooral voor degenen onder hen die tot op hoge leeftijd eigenlijk een enthousiaste en avontuurlijke jongen van zestien bleven en zich niet door de wetten van volwassenen wilden laten knechten. Zoals Victor Werker. Zoals Mulisch zelf.
Ik heb nu alle romans van Mulisch gelezen. Misschien moet ik nu maar wat beschouwend werk van hem gaan bekijken, en sommige romans gaan herlezen. Wat een enorm rijk proza heeft die man geschreven! Wat een prachtige werelden van fictie heeft hij gemaakt! Wat is het mooi dat ik een jaar geleden schoorvoetend besloot om eens een paar boeken van hem te proberen! Harry, ouwe eeuwige zestienjarige: bedankt!
2
Reageer op deze recensie
