Een onwaarschijnlijk snijdende roman

Zelden heb ik een boek gelezen waarover de meningen zo waren verdeeld: totale jubel en vijf sterren in de ene recensie, bittere hoon en verwijten van slachtofferporno in de andere. Zelf jubel ik met enig voorbehoud: zelden las ik een boek dat mij zo meesleepte en fascineerde met taferelen die te pijnlijk waren voor woorden, zelden werd ik zo tot tranen toe door een boek geraakt, zelden las ik ook een boek dat ik zo tot op het bot voelde snijden, maar ik heb ook zelden een boek soms zo enorm door het ijs zien zakken en in zulke totale soapkitsch zien ontaarden als dit. En toch ben ik erg blij met deze zeldzaam enerverende leeservaring.

Het boek draait om een groep vrienden, die wij volgen vanaf jongere leeftijd tot na hun vijftigste. Vrienden die op bijna sprookjesachtige wijze succesvol worden als kunstenaar, acteur, architect of strafpleiter, in een decor dat ondanks het tijdverloop van tientallen jaren nauwelijks verandert. Als lezer word je dus binnen gevoerd in een opvallend artificiële wereld, eerder kunst dan werkelijkheid en eerder soap dan leven. Of, beter gezegd misschien, in een fantasiewereld of romanwereld waarin "de geschiedenis" of "de wereld" er niet toe doet en alle focus is gericht op de binnenwereld van de vrienden. Vooral dan op Jude st. Francis, zeer briljant en multi-getalenteerd, enorm fysiek aantrekkelijk bovendien, maar in zijn jeugd ook werkelijk tot het alleruiterste fysiek en mentaal getourmenteerd door een oneindige reeks naargeestigheden: te vondeling gelegd, sadistisch seksueel misbruik, brute fysieke en geestelijke mishandeling, verminking, zelfmutilatie, zelfhaat, verlangens naar zelfmoord en zelfdestructie, en zo voort, en zo voort. En door dit van peilloze pijn doordesemde verleden, waar Judes vrienden maar heel weinig van weten en waar ze maar beetje bij beetje iets (en lang niet alles) van te zien krijgen, is Jude niet langer tot leven in staat, ondanks al zijn succes en talent, ondanks alle genereuze vriendschap die hem ten deel valt.

Ja, een tranentrekker, dit verhaal, soms ook van onsubtiele allure en enkele keren van een zo enorm ongeloofwaardige sentimentaliteit dat het glazuur van je tanden spontaan verpulvert. Soms werd ik daar behoorlijk wee van en een paar keer zelfs tamelijk agressief. En toch las ik het verhaal ademloos uit. Om te beginnen door de m.i geweldige opbouw van het boek: veel van de ellende wordt in stukjes en beetjes onthuld, via ongelofelijk tantaliserende vooruitwijzingen, cliff hangers en flash backs. Je krijgt niet alle ellende in een eindeloze stroom opgediend, maar je wordt er heel vernuftig stukje bij beetje ingezogen. Dat is ten eerste voor de lezer retespannend, maar bovendien heel ontroerend: op die manier wordt m.i. heel overtuigend voelbaar gemaakt dat dit verhaal ook voor Jude zelf te veel is, en dat hij zelf het alleen maar stukje bij beetje tot zijn bewustzijn kan laten doordringen. En dat laatste wordt ook vaak mooi voelbaar gemaakt door de stijl van het boek: de merkwaardige combinatie in veel passages van navrante en emotionerende inhoud en analytische, zelfs bijna onderkoelde toon. Alsof er een scherm zit tussen de traumatische gebeurtenis en de beleving ervan, alsof er een distantie zit tussen ervaring en herbeleving, alsof Jude zodanig overweldigd is door wat hem overkomen is dat hij alleen vervreemding kan voelen en geen gevoel. Of, anders gezegd, alsof een te veel aan onbeheersbaar gevoel is omgeslagen in apathie. Alsof Jude, kijkend naar wie hij is en was, kijkt naar een raadsel dat hem pijn doet, hem walging en vrees inboezemt, en waar hij geen enkele greep op krijgt. Dat alles wordt nog mooi onderstreept door enkele passages waarin fraai wordt verwoord dat Jude vergeefs zoekt naar een taal waarin woorden bestaan die zijn trauma's omvatten, of passages waarin zijn vrienden aanbotsen tegen de grenzen van hun begrip.

Mooi aan dit boek is ook dat het over veel meer gaat dan Judes trauma's alleen. Er staan bijvoorbeeld prachtige alinea's in over hoe de wereld van alledag in schoonheid kan worden getransformeerd door kunst of zelfs al door het kijken met kunstenaarsoog. Ook bevat het boek intrigerende gedachten over de abstracte wereld van hogere wiskunde, of de aan eigen strikte regels en ordeningen ontworpen werkelijkheden van het juridische recht: twee werelden waarin Jude excelleert. Misschien omdat dit artificiële werelden zijn waarin Jude zijn al te naargeestige werkelijke wereld voor even kan ontvluchten. En het meest ontroerend en intrigerend vond ik de passages waarin vriendschap wordt onderzocht, als een soort alternatief voor conventionele liefde. Bijvoorbeeld de vriendschap van Harold voor de jongere Jude, die een wel heel opmerkelijke vorm krijgt als Harold de volwassen Jude als zoon adopteert. Maar ook de langdurende vriendschapsbanden van Willem, JB, Malcolm en Jude, die weliswaar vol zijn van ups en downs maar ook vol van hoop (als de vrienden nog jong zijn) en vertederde nostalgie (als de vrienden ouder zijn). Bovendien, omdat de vriendschap zo lang duurt is hij ook een soort monument tegen de voortschrijdende tijd. Zoals ook de wereld van de comedy-soap "Friends" dat is: te mooi wellicht om werkelijkheid te zijn, maar juist daardoor misschien extra mooi. Dat geldt vooral voor de vriendschap tussen Willem en Jude, die na jaren zelfs een soort unieke homoseksuele relatie wordt zonder echte seks, tussen twee personen die niet eens eenduidig homoseksueel zijn. Een relatie die naar realistische normen eigenlijk helemaal ongeloofwaardig is, en totaal haaks staat op wat wij onder 'liefde' en 'vriendschap' verstaan: iets onmogelijks dus, dat eigenlijk alleen in soaps en sprookjes bestaat. Maar toch voor mij volkomen overtuigend. Misschien vooral omdat het een soort relatie is waarvan ik nauwelijks geloof dat hij KAN bestaan terwijl ik wel zou willen dat hij ZOU KUNNEN bestaan. In elk geval was ik, ondanks al mijn ongeloof, wel bijna snikkend blij voor Jude.

Maar het meest imponerend aan dit boek is toch hoe het je onverbiddelijk meesleept in het onvermijdelijke verlies van alles. Want zelfs alle bijna utopisch onbaatzuchtige vriendschap van Harold en Willem voor Jude is totaal weerloos tegen de trauma's en zelfhaat van Jude. Zowel die vriendschap als die trauma's worden door Yanagihara wel ENORM versterkt neergezet en uitvergroot, en dat is soms ook voor mij te veel van het goede. Maar daardoor maakt ze wel heel scherp invoelbaar dat er trauma's bestaan die een mens helemaal ongeschikt maken voor geluk, zelfs geluk dat zo wordt uitvergroot als hier door Yanagihara. Temeer omdat juist die trauma's vaak volkomen realistisch aanvoelen, hoe uitvergroot ze soms ook lijken. Hoe ze het doet weet ik niet, maar Yanagihara maakt bijna fysiek invoelbaar hoe Jude door zelfmutilatie hele nieuwe extatische ervaringswerelden betreedt vol bijna orgiastische pijn. Wat mij als lezer, ondanks al mijn afkeer, door de intensiteit van Judes ervaring toch ook fascineerde. Ook maakt Yanagihara prachtig zichtbaar hoe Jude, als hij na alle kwellingen uit het verleden ook nog eens te maken krijgt met rouw, ouderdom en verval, zich als een zich doodhongerende hongerkunstenaar helemaal onthecht aan de wereld en tegelijk steeds groeiende woede voelt woekeren tegen iedereen die hem wil helpen.

Het meest tragische bij dit alles is voor mijn gevoel de onontkoombaarheid: het maakt niet uit wat Jude zelf probeert en wat zijn vrienden proberen om hem te helpen, want hij IS niet te helpen. Voorts hebben ook diverse andere personages te maken met brute pech, dus met onontkoombare slechte afloop: dood door een absurd ongeluk, of verlies van een broer, of verlies van een kind. En tja, dan is er ook nog het banale feit dat we allemaal dood gaan, ooit. In dat licht vind ik Judes volgende overpeinzing wel heel navrant: "They all - Malcolm with his houses, Willem with his girlfriends, JB with his paints, he with his razors- sought comfort [...], something to hold off the terrifying largeness, the impossibility, of the world". Naakte onmacht, dat is waar Jude mee worstelt, en waar ook zijn vrienden niet voor gespaard blijven. Natuurlijk, het is wel heel extreem dat Jude door zelfmutilatie met scheermessen een extatische pijn opzoekt waardoor hij voor even ontkomt aan de zo onmogelijke wereld, maar zijn 'normalere' vrienden en ook wijzelf botsen knalhard met die onmogelijke wereld en zoeken naar tijdelijke vormen van troost daarvoor. Niet voor niets heeft bijvoorbeeld ook Willem de gewaarwording van "a larger sadness, one that seemed to encompass all the poor striving people, the billions he didn't know, all living their lives, a sadness that mingled with a wonder and awe at how hard humans everywhere tried to live, even when their days were so very difficult, even when their circumstances were so wretched. Life is so sad, he would think in those moments. It's so sad, and yet we all do it". Fundamentele droefheid gecombineerd met ontzag, dat is wat Willem voelt als hij kijkt naar Jude, maar ook als hij kijkt naar anderen en naar zichzelf. En dat is ook naar mijn gevoel de grondstemming van deze roman, en in elk geval MIJN dominerende gevoel over dit boek.

Het lijkt wel of Yanagihara een soort uitvergrote Amerikaanse droom heeft willen beschrijven EN de totale pervertering ervan: de wereld van mislukking, trauma en verlies. Het lijkt ook wel alsof ze al dat Amerikaanse droomsucces alleen maar heeft willen uitvergroten om het onverbiddelijke en onvermijdelijke verlies des te harder te laten aankomen. Alsof ze een sprookje heeft willen schrijven dat, anders dan andere sprookjes, ons er snoeihard aan wil herinneren dat het leven meestal slecht afloopt. Soms giert ze daarbij naar mijn smaak echt helemaal uit de bocht. Maar veel passages over onwaarschijnlijke vriendschap zijn prachtig geschreven, en veel passages over trauma's en verlies zijn echt adembenemend. Te meer omdat Judes pijn niet alleen maar de uitvergrote pijn is van een uitzonderingsgeval: zijn lot mag dan uitzonderlijk zijn, maar in zijn weerloosheid tegen het leven is Jude niet anders dan wij. Al was het maar omdat veel van Judes vrienden uiteindelijk net zo weerloos blijken als Jude zelf. Die weerloosheid heeft Yanagihara naar mijn smaak prachtig beschreven. Zoals ze ook mooi laat zien dat we die weerloosheid, zij het maar voor even en maar heel gedeeltelijk, soms kunnen verzachten door de schoonheid van de kunst en door diverse minder conventionele vormen van intense vriendschap. En zo legt Yanagihara niet alleen de pijn en onze weerloosheid bloot, en de kleinheid van onze leventjes, maar biedt ze ons ook glimpen van tijdelijke hoop of troost.