Brakmans barokke hel

"Inferno" is een fictieve hellevaart, vol barokke visioenen zoals alleen Brakman die kan bedenken. De even melancholische als hilarische reis gaat per bus (wat mij aan Vestdijks "De kellner en de levenden" doet denken) en naar een hels oord dat "Voorborgh" heet. En waar de helse visoenen bij Dante, of bij Milton of Klopstock, vooral angst inboezemen, of ontzag voor de Bovenwereld en de wrede maar gerechtige straffen in het inferno, daar zijn ze bij Brakman vooral onnavolgbaar bizar en komisch. Althans, zelf moet ik bijvoorbeeld wel breed grijzen om de volgende beschrijving van een creatuur uit dit barokke inferno: "[H]et was zo'n oud vrouwtje met veel poeder op het gelaat, harde rougevlekken, tabakszakplooien om de mond van het onrecht en oranje geverfd haar. Ze was al knap op leeftijd want haar beentjes hadden die merkwaardige stand van beentjes doe door allerlei oorzaken ver van elkaar beginnen bij de heup, dan krom zijn getrokken door velerlei slijtages en die elkaar dan vlak bij de grond in zeer schuine stand naderen. De pijnen die daar het gevolg van zijn maken dat soort vrouwtjes tot geduchte tegenstanders". Vooral die laatste zin is toch wel een heerlijke non sequitur, en daardoor van een onnavolgbare Brakmaniaanse mafheid. En daar zit "Inferno" helemaal vol mee, wat voor de ene lezer genoeg reden zal zijn om snel af te haken maar voor mij juist om door te lezen.

De hel is in "Inferno" duidelijk een gefantaseerde of gedroomde hel, een reeks taferelen die alleen bestaat in het fabulerende hoofd van de zeer melancholieke, hoogst bloemrijke maar ook nogal getroebleerde ik- verteller en hoofdpersoon. De hellevaart is dus vooral een reis naar binnen, die niet zozeer naar een Hogere Bovenwereld voert maar naar de onderwereld van verdrongen angsten en dromen. Die dromen worden door de fabuleus fabulerende verteller puur associatief aaneen geregen: het ene beeld roept door onnavolgbare associaties op detailniveau het andere beeld op, en het hele verhaal is niks meer of minder dan de volkomen niet-lineaire opsomming van aan elkaar geassocieerde beelden. Waarin helse taferelen kunnen leiden tot uitgebreide droomherinneringen aan de Haagse kindertijd, maar waarbij soms ook herinneringen aan die kindertijd er zomaar ineens zijn en zomaar ineens leiden tot dromen van de hel. De gedroomde helse taferelen belichamen bovendien niet een Hogere Orde, zoals bij Dante of Milton, maar eerder de totale teloorgang ervan. In diverse passages wordt bijvoorbeeld gemijmerd over tortuur als een ultieme, maar ook verloren kunst: deze hel is gewoon niet echt een hel meer. Een van de personages, opmerkelijk genoeg "Paap" geheten, is er bijvoorbeeld van overtuigd dat "al het gemartel van vroeger, de goede oude tijd van wanhoop, wurgende angsten, uitzinnige gebeden en wroeging van meer waarheid getuigde dan het gebrokkel van nu".

Brakmans hellevaart lijkt mij mede geïnspireerd door de zwarte romantiek: door een verlangen naar onaardse en onmogelijke schoonheid, naar het Totaal Nieuwe dat volgens o.a. Baudelaire op de bodem van de hel te vinden moest zijn. Totale onvrede met al het bestaande, gecombineerd met oneindige spleen en melancholie, noopt de zwarte romantici ertoe om de blik af te wenden van de al te saaie wereld en de eveneens oersaaie hemel, en om sidderend te dromen van de hel. Zo ook volgens mij de verteller van "Inferno". Want die doet diverse zwart-romantische uitspraken zoals de volgende: "[M]onotoon tot dof en met dat afdwalen en voor zich uit staren met ogen zonder enig licht. Voor een mij diep ingeboren gevoel huist daar de filosofie en nooit, zo weet ik op mijn gevorderde jaren, was ik dichter bij de grote inzichten dan als jongen, ver van huis, doodmoe gedwaald, overvallen door de regen en kleumend onder een pui, nu en dan starend naar een hemel van klei waar geen schot in zat. Flitsen waarheid, een donker licht, alleen te betrappen ondanks zichzelf. Verveling, spleen, melancholie zijn de spleten waardoor de dampen opstijgen uit de smidse zelf, fijne essentiën; als ik mij de Pythia voorstel dan hoor ik diep in de obligate hakkel der openbaring de triomf van het zwart, het wegglippen van de hoop, de steun en de troost. Niets in de stad leek met overleg gebouwd, ze was ontstaan als een klomp paddestoelen met huizen in en over elkaar gedrukt; onmiskenbaar hing er ook de geur van schimmel". Ook de verteller van "Inferno" verveelt zich bij taferelen vol zonlicht en snakt daarom naar diep zwart en duister. Onstilbare melancholieke onvrede met het bestaande en totale teleurstelling in het conventioneel-goede leiden bij hem tot verlangende visionaire dromen over het anti- conventionele kwaad. En dus tot de blik naar de hel in zijn dromen. Alleen, die hel is dan totaal niet meer wat hij bij Dante en Milton of bij de zwarte romantiek ooit was: het "gebrokkel van nu" heeft de helse tortuur van vroeger verdrongen, de huiveringwekkende grandeur van Satan is geheel verdwenen, en het schrikwekkende van vroeger is versmoord in het barokke en lachwekkende van nu. Wat misschien de toch al niet geringe melancholie van de verteller nog verder vergroot. En zijn lust om melancholiek te fabuleren nog verder voedt.

Brakman is een schrijver voor een klein aantal bewonderaars, ook in "Inferno". Elke plotlijn wordt bij hem immers door associatief gefabuleer versmoord, elke conventionele logica verdwijnt omdat hij puur zijn barok fantaserende pen achterna gaat. In zijn schrijven is Brakman kortom van elke conventie vrij. Niet iedereen houdt daarvan. Hoogleraar Ton Anbeek vergeleek Brakmans proza met het gemummel van een oude man die zijn kunstgebit kwijt is. Diverse lezers zochten vast vergeefs naar de kern van "Inferno" en haakten al snel af. Maar ik hou juist van die ongeremde fantasie en die steeds zo ongerijmde zinnen en invallen. Ik hou er juist van om de draad kwijt te raken, of te ontdekken dat die draad er nauwelijks is. Want dat geeft mij voor even de illusie dat ik als lezer soms een vrijheid in mijn hoofd heb die bijna net zo groot is als die van Brakman toen hij "Inferno" schreef. En voor mij is dat een prettig gevoel.