Meer dan 5,3 miljoen beoordelingen en recensies Organiseer de boeken die je wilt lezen of gelezen hebt Het laatste boekennieuws Word gratis lid
×
Lezersrecensie

Een literair onderzoek naar een voorbije tijd

Nico van der Sijde 13 februari 2016
Het is zonder meer een mooi en imponerend boek, ‘Oorlog en terpentijn’. Maar ook een boek dat je geduldig lezen moet, dat je de kans moet geven: een boek dat meerdere genres combineert waardoor je tot aan het einde toe niet precies weet wat het is en waar het heen gaat. Zelf lees ik het vooral als een tastend literair onderzoek naar een voorbije tijd en een leven dat voorbij is. Deels een documentair biografisch onderzoek: essayist, dichter en romancier Stefan Hertmans beschrijft immers het leven van zijn grootvader, op basis van diens omvangrijke aantekeningenboeken over m.n. zijn trauma’s als soldaat in WO I en op basis van eigen herinneringen van kleinzoon Stefan Hertmans zelf en die van anderen. Maar het is ook een poëtisch en filosofisch essay, waarin Hertmans op even creatieve en speculatieve wijze schilderijen (die in het boek zijn opgenomen) van zijn grootvader duidt, en op basis daarvan ook sporen meent te zien van verzwegen ervaringen en gesublimeerde verlangens. Bovendien zijn er vele passages waarin Hertmans fabuleert en de vele geheimen in zijn grootvaders leven poogt te vatten in metaforen en beelden , en dan is hij eerder dichter of romancier dan biograaf. Daardoor leest het boek vaak als een roman, met soms de grootvader met al zijn verlangens en emoties als ik-figuur, en soms de schrijver zelf met al zijn mijmeringen als ik-figuur. Andere passages zijn dan weer vooral cultuurfilosofische verhandelingen over kunst, cultuur en de geheimen van de geschiedenis, waarin breed wordt uitgewaaierd naar Schopenhauer, Nietzsche en anderen.

Een meanderend en heterogeen boek dus, vol met meanderende en tastende zinnen. Een boek dat langzaam en geduldig gelezen moet worden, en waarin je als lezer vooral met alle meanders moet meebewegen. Maar daardoor wel een heel rijk boek, dat bovendien juist door zijn meanderende en heterogene vorm op mooie wijze eer bewijst aan een rijk, complex en veelvormig leven. Want Urbain Martien, Hertmans grootvader, was weliswaar geen uitzonderlijk man, maar hij leefde wel in uitzonderlijke tijden. Vooral de Eerste Wereldoorlog heeft er bij hem ingehakt: de werkelijk ijzingwekkende gruwelen in de loopgraven met alle smerigheid en dood om hem heen, de verwondingen die hij daarbij opliep, de bodemloze angst en de afgrondelijke haat en moordlust die hij voelde, en de totale teloorgang van alle erecodes en idealen die Urbain Martien voor WO I nog hooghield. Maar voor WO I was er de totale armoede en de traumatische dood van Urbains vader, terwijl na WO I er de Spaanse griep was, het verlies van een geliefde door diezelfde Spaanse griep, een passieloos hoewel uiteindelijk toch troostrijk huwelijk, en door alle tijden heen Urbains even gemankeerde als soms ook geslaagde pogingen om schoonheid en sublimatie te vinden in de schilderkunst. Want hij was ook schilder en tekenaar, die vooral goed was in het kopiëren van oude meesters en in fijnschilderkunst. Al was hij ook kleurenblind, en al was veel van zijn werk mislukt.

Het boek bestaat uit drie delen, en het middelste deel beschrijft op ongehoord beeldende wijze de verschrikkingen van WO I. Alleen om dat deel al verdient dit boek vele lezers, want volgens mij is er nog niet heel vaak zo indringend en op deze manier over de Eerste Wereldoorlog geschreven. Er stond voor mij in elk geval veel nieuws in dit deel. Ook de andere delen vond ik echter heel intrigerend. Met name de passages waarin Hertmans zijn fantasie aan het werk zet en niet documentair beschrijft wat er IS gebeurd, maar met romaneske verbeeldingskracht speculeert over wat er ZOU KUNNEN zijn gebeurd. Zo beschrijft hij kort een door zijn grootvader graag gelezen novelle van Rodenbach, interpreteert hij heel vernuftig hoe die novelle het verlies en de idealisering van een dode geliefde thematiseert, en ontwerpt van daaruit de hypothese dat grootvader Urbain die thematiek in zijn eigen leven herkend heeft en ook zelf poogde dit verlies vorm te geven in zijn schilderkunst. Dat laatste onderbouwt Hertmans dan weer met soms heel vernuftige duidingen van details in enkele schilderijen van grootvader Urbain. Zoals hij ook in het portret dat Urbain van zijn eigen vrouw schilderde een wereld van troost, traumaverwerking en sublimatie van ondergaan leed herkent. En zoals hij ook meent te ontdekken dat Urbain een bijna Freudiaanse verknoping maakte van zijn gestorven moeder, zijn gestorven geliefde, zijn eigen vrouw en zijn dochter. Al dit soort duidingen zijn wel heel erg speculatief: het zijn betekenislagen die een romancier zou aanbrengen in personages die hij verzint, en geen feitelijkheden die passen bij een zich puur aan de documenten houdende biograaf. Maar het zijn naar mijn smaak wel erg creatieve duidingen, die de pure feitelijkheid ontstijgen en onze ogen openen voor de rijkdom van het eventueel mogelijke. Bovendien vind ik het ook erg ontroerend hoe Stefan Hertmans, zodra hij met een geheim of onduidelijkheid geconfronteerd wordt, niet volstaat met ‘dat weet ik niet’, maar met inzet van al zijn verbeeldingskracht en fabuleerkunst op zoek gaat naar mogelijke betekenissen.

Ik vind dit dus een mooi boek, juist omdat Stefan Hertmans vaak niet schrijft als biograaf maar als romancier. Ook een biograaf zou kunnen beschrijven hoe hij langs de IJzer loopt en kijkt naar het landschap waar bijna een eeuw geleden de gevechten woedden van WO I. Maar romancier Hertmans beschrijft dan een sprekend detail: ‘een reiger op een paaltje die niet opvliegt als ik nader. Hij staat en waakt en lijkt na te denken over zijn onmogelijkheid om na te denken’. Een prachtig beeld, vind ik, omdat het zo treffend samenvat hoe ook Hertmans zelf naar het landschap kijkt zonder te begrijpen wat hij ziet. Ook hij denkt, mijmerend over de oorlogstaferelen van een eeuw geleden, na over een onmogelijkheid: de onmogelijkheid om zich echt voor te stellen wat er toen gebeurde, de onmogelijkheid om echt na te beleven wat Urbain Martien heeft beleefd. Hem rest eigenlijk alleen de stilte, zoals van de reiger. Of verwondering. Want: ‘Er is op deze planeet, zeker wanneer je begint te kijken in het licht van een mogelijk nakend afscheid, zeer veel wat blijvende verwondering wekt’. Misschien is dat wel wat ik het meest bewonder aan dit boek: de aandacht voor het geheim, de stilte die samengaat met die aandacht, de verwondering die dit alles oproept.

Reageer op deze recensie

Meer recensies van Nico van der Sijde