Lezersrecensie
De raadselachtige Cromwell, dwalend in de mist
Jaren na dato las ik eindelijk "Wolf Hall", de veel bejubelde Booker Prize winnaar 2009 van Hilary Mantel. Een historische roman die zich afspeelt in hoogst turbulente tijden: de beruchte Henry VIII verstoot zijn eerste vrouw om met Anne Boleyn te kunnen trouwen, heeft daar een schisma met de katholieke moederkerk voor over, en brengt vele mensen ter dood, onder wie de beroemde geleerde en zijn vroegere vriend Thomas More. Dit alles in een door bloedige, soms ronduit terroristische godsdienst-twisten geteisterd Engeland, en een door diverse al dan niet Godsdienstige oorlogen gespleten Europa.
Intrigerende periode, vol spektakel, dramatische spanning en sensatie. Maar spannend is vooral hoe over deze periode wordt verteld: niet via veel uitleg over de historische achtergronden, maar door alle gebeurtenissen te volgen vanuit het perspectief van één persoon: de even beruchte als raadselachtige Thomas Cromwell, de raadsman van Henry VIII van wie wij opmerkelijk weinig weten. En spannend is vooral ook dat Cromwell in "Wolf Hall" eigenlijk alleen maar raadselachtiger wordt. Want we volgen hem niet als ik- figuur van binnenuit, maar als hij- figuur van buitenaf. Bovendien geeft de verteller geen enkele historische duiding of psychologische verklaring van wat Cromwell denkt en waarom. We moeten het dus doen met Cromwells uitspraken, of zijn door de anonieme verteller geparafraseerde gedachten, en die zijn ook nog eens opmerkelijk spaarzaam, lapidair, terughoudend en afstandelijk. Dit past echter prima bij het feit dat Cromwell ondoorgrondelijk is voor zichzelf en anderen: "Ik weiger More of zijn familie de illusie te laten koesteren dat ze mij begrijpen, denkt hij. Hoe zouden ze dat kunnen, als mijn eigen drijfveren zelfs voor mezelf verborgen zijn?". En die ondoorgrondelijkheid is ook een kracht: "De kracht van een man ligt in het halflicht, in de halfgeziene beweging van zijn hand, de onpeilbare uitdrukking van zijn gezicht. Juist de afwezigheid van harde feiten jaagt mensen angst aan: de leemte die je voorstelt, die ze volstorten met hun angsten, fantasieën en verlangens". Maar tegelijk is het een noodzaak: iedereen met wie Cromwell te maken heeft draagt maskers waaronder andere maskers schuilen en daaronder weer andere, en iedereen is speler in een diabolisch toneelstuk waarvan niemand het script kent. Niemand kan zijn gezicht laten zien, want dat leidt onherroepelijk tot misbruik of zelfs de marteldood. En door dat volkomen ongewisse decor beweegt Cromwell zich, gemaskerd als alle anderen, ook voor zichzelf, ook voor ons. Soms meedogenloos intrigerend, soms balancerend tussen onberekenbare moorddadige krachten en tegenkrachten, soms liefdevol of treurend. Maar altijd mysterieus. Dus volgen we ademloos hoe Cromwell Henry’s irrationele humeuren en temperamenten aanvoelt en hanteert, hoe Cromwell helpt om Henry's katholieke koningin Katherine van Aragon uit de troon te wippen en te vervangen door de wulpse en berekenende intrigante Anne Boleyn, hoe Cromwell helpt om Henry's politieke tegenstanders, met name de humanist en Katherine-aanhanger Thomas More, te vervolgen en te executeren. Maar hoe meer wij Cromwell volgen, hoe minder wij hem begrijpen.
Bovendien is Cromwell onwetend van wat er komen gaat: wij kennen globaal de geschiedenis rondom Henry VIII, Engelse lezers kennen die zelfs vast op hun duimpje, maar Cromwell en zijn tijdgenoten weten van niets. Wij kunnen terugkijken, en hebben daardoor het - overigens illusoire- gevoel dat we overzien of zelfs begrijpen wat er gebeurde en waarom, maar de personages hebben dat niet. Dat maakt het verhaal heel spannend en uiterst levendig, ondanks dat je weet dat Thomas More zal worden terechtgesteld en dat Anne Boleyn uiteindelijk de machtsstrijd zal verliezen. Als lezer leef je immers mee met personages die niets weten over de loop van de geschiedenis en hun nakende lot. En de eerder genoemde afstandelijkheid van de stijl, die maakt dat je nooit precies weet wat Cromwell denkt of voelt, maakt dat extra spannend. Bijvoorbeeld in de volgende passage, waarin Cromwell terugdenkt aan de neergang van zijn geliefde kardinaal Wolsey: "Terugblikkend is het gemakkelijk te zeggen waar de neergang van de kardinaal begon, maar indertijd was het dat niet. Blik terug, en je herinnert je dat je op zee was. De kim kantelde beschonken, en de kustlijn lag verloren in de mist". Een verloren kustlijn in de mist, en een kantelende kustlijn: dat is alles wat Cromwell ons al terugblikkend vertelt. Een ongrijpbaar beeld van ongrijpbaarheid. Geen uitgesproken emotie, geen gearticuleerde verklaring achteraf, zelfs geen verhaal over de eigen emotie waardoor we Cromwell beter zouden begrijpen. Alleen die kustlijn is zichtbaar, alleen die mist. Ook voor degene die terugkijkt. Dus ook voor de lezer.
Veel lezers vinden "Wolf Hall" te koel en afstandelijk geschreven. Maar juist die zo afstandelijke stijl, waardoor je als lezer alleen maar glimpen opvangt tussen de regels door, is voor mij heel effectief. Want juist door die stijl voel ik hoe raadselachtig Cromwell is, en hoe raadselachtig en ongrijpbaar de wereld is om hem heen, en hoe dus Cromwell niets anders kan doen dan dwalen in de mist van de wereld. Een wereld die totaal niet in kaart te brengen valt, want "kaarten hollen altijd achter de feiten aan. Engeland vernieuwt zichzelf constant, de kliffen slijten af, de zandbanken verplaatsen zich, bronnen borrelen op in dode grond. Ze hergroeperen zich terwijl we slapen, de landschappen waar we doorheen trekken, en zelfs de verhalen die ons volgen; de gezichten van de doden gaan over in andere gezichten, als een bergketen in de mist".
Ik ga meteen verder met "Het boek Henry", de opvolger van "Wolf Hall". Ongetwijfeld wordt de mist daarin nog dikker, geschakeerder en intrigerender. Daar verheug ik mij in elk geval wel op!
Intrigerende periode, vol spektakel, dramatische spanning en sensatie. Maar spannend is vooral hoe over deze periode wordt verteld: niet via veel uitleg over de historische achtergronden, maar door alle gebeurtenissen te volgen vanuit het perspectief van één persoon: de even beruchte als raadselachtige Thomas Cromwell, de raadsman van Henry VIII van wie wij opmerkelijk weinig weten. En spannend is vooral ook dat Cromwell in "Wolf Hall" eigenlijk alleen maar raadselachtiger wordt. Want we volgen hem niet als ik- figuur van binnenuit, maar als hij- figuur van buitenaf. Bovendien geeft de verteller geen enkele historische duiding of psychologische verklaring van wat Cromwell denkt en waarom. We moeten het dus doen met Cromwells uitspraken, of zijn door de anonieme verteller geparafraseerde gedachten, en die zijn ook nog eens opmerkelijk spaarzaam, lapidair, terughoudend en afstandelijk. Dit past echter prima bij het feit dat Cromwell ondoorgrondelijk is voor zichzelf en anderen: "Ik weiger More of zijn familie de illusie te laten koesteren dat ze mij begrijpen, denkt hij. Hoe zouden ze dat kunnen, als mijn eigen drijfveren zelfs voor mezelf verborgen zijn?". En die ondoorgrondelijkheid is ook een kracht: "De kracht van een man ligt in het halflicht, in de halfgeziene beweging van zijn hand, de onpeilbare uitdrukking van zijn gezicht. Juist de afwezigheid van harde feiten jaagt mensen angst aan: de leemte die je voorstelt, die ze volstorten met hun angsten, fantasieën en verlangens". Maar tegelijk is het een noodzaak: iedereen met wie Cromwell te maken heeft draagt maskers waaronder andere maskers schuilen en daaronder weer andere, en iedereen is speler in een diabolisch toneelstuk waarvan niemand het script kent. Niemand kan zijn gezicht laten zien, want dat leidt onherroepelijk tot misbruik of zelfs de marteldood. En door dat volkomen ongewisse decor beweegt Cromwell zich, gemaskerd als alle anderen, ook voor zichzelf, ook voor ons. Soms meedogenloos intrigerend, soms balancerend tussen onberekenbare moorddadige krachten en tegenkrachten, soms liefdevol of treurend. Maar altijd mysterieus. Dus volgen we ademloos hoe Cromwell Henry’s irrationele humeuren en temperamenten aanvoelt en hanteert, hoe Cromwell helpt om Henry's katholieke koningin Katherine van Aragon uit de troon te wippen en te vervangen door de wulpse en berekenende intrigante Anne Boleyn, hoe Cromwell helpt om Henry's politieke tegenstanders, met name de humanist en Katherine-aanhanger Thomas More, te vervolgen en te executeren. Maar hoe meer wij Cromwell volgen, hoe minder wij hem begrijpen.
Bovendien is Cromwell onwetend van wat er komen gaat: wij kennen globaal de geschiedenis rondom Henry VIII, Engelse lezers kennen die zelfs vast op hun duimpje, maar Cromwell en zijn tijdgenoten weten van niets. Wij kunnen terugkijken, en hebben daardoor het - overigens illusoire- gevoel dat we overzien of zelfs begrijpen wat er gebeurde en waarom, maar de personages hebben dat niet. Dat maakt het verhaal heel spannend en uiterst levendig, ondanks dat je weet dat Thomas More zal worden terechtgesteld en dat Anne Boleyn uiteindelijk de machtsstrijd zal verliezen. Als lezer leef je immers mee met personages die niets weten over de loop van de geschiedenis en hun nakende lot. En de eerder genoemde afstandelijkheid van de stijl, die maakt dat je nooit precies weet wat Cromwell denkt of voelt, maakt dat extra spannend. Bijvoorbeeld in de volgende passage, waarin Cromwell terugdenkt aan de neergang van zijn geliefde kardinaal Wolsey: "Terugblikkend is het gemakkelijk te zeggen waar de neergang van de kardinaal begon, maar indertijd was het dat niet. Blik terug, en je herinnert je dat je op zee was. De kim kantelde beschonken, en de kustlijn lag verloren in de mist". Een verloren kustlijn in de mist, en een kantelende kustlijn: dat is alles wat Cromwell ons al terugblikkend vertelt. Een ongrijpbaar beeld van ongrijpbaarheid. Geen uitgesproken emotie, geen gearticuleerde verklaring achteraf, zelfs geen verhaal over de eigen emotie waardoor we Cromwell beter zouden begrijpen. Alleen die kustlijn is zichtbaar, alleen die mist. Ook voor degene die terugkijkt. Dus ook voor de lezer.
Veel lezers vinden "Wolf Hall" te koel en afstandelijk geschreven. Maar juist die zo afstandelijke stijl, waardoor je als lezer alleen maar glimpen opvangt tussen de regels door, is voor mij heel effectief. Want juist door die stijl voel ik hoe raadselachtig Cromwell is, en hoe raadselachtig en ongrijpbaar de wereld is om hem heen, en hoe dus Cromwell niets anders kan doen dan dwalen in de mist van de wereld. Een wereld die totaal niet in kaart te brengen valt, want "kaarten hollen altijd achter de feiten aan. Engeland vernieuwt zichzelf constant, de kliffen slijten af, de zandbanken verplaatsen zich, bronnen borrelen op in dode grond. Ze hergroeperen zich terwijl we slapen, de landschappen waar we doorheen trekken, en zelfs de verhalen die ons volgen; de gezichten van de doden gaan over in andere gezichten, als een bergketen in de mist".
Ik ga meteen verder met "Het boek Henry", de opvolger van "Wolf Hall". Ongetwijfeld wordt de mist daarin nog dikker, geschakeerder en intrigerender. Daar verheug ik mij in elk geval wel op!
3
1
Reageer op deze recensie
