Een taai psychologisch perspectief op de Holocaust

In de ban van de tegenstander is een vertaling van de roman Der Tod des Widersachers, die door Hans Keilson is geschreven en door M.G. Schenk is vertaald. Keilson plaatst de bekende vraag waarom de Holocaust heeft plaatsgevonden in de psychologische context van vervolger en vervolgde, die een complexe wederzijdse afhankelijkheid kennen; die psychologische context is moeilijk te doorgronden.

Het hoofdpersonage is een Joodse jongeman in nazi-Duitsland, die volkomen in de ban van Hitler raakt. De raamvertelling is een grote psychologische zoektocht naar de wijze waarop dader (Hitler) en slachtoffer (de Joodse burger) elkaars leven beïnvloeden. Na de Holocaust vraagt het hoofdpersonage zich steeds af waarom Hitler niet eerder een halt is toegeroepen, vanuit een schuldgevoel te weinig te hebben gedaan om hem te stoppen. Een vriend vertelt hem een parabel over elanden en wolven om te illustreren hoe dader en slachtoffer elkaar nodig hebben.

Het hoofdpersonage verkeert in een permanente staat van zelfreflectie. Hij meent dat de haat van Hitler uit angstgevoelens voortkomt, wat betekent dat Hitler een mens moet zijn. Zou het hier om projectie van zijn eigen angstgevoelens gaan? Hoe meer hij bij Hitler betrokken raakt, hoe verder hij van andere Joden komt te staan. Zij verwijten hem lafheid en zich te weinig te verweren. Vervolgens slaat zijn inlevingsvermogen naar Hitler en naar grafschenners door. Hij zegt dankbaar te zijn omdat zijn vervolgers hem tot zelfinzicht hebben gebracht: hij is zich bewust geworden van zijn eigen haat en zijn eigen verlangen naar geweld. Op dat punt in de roman vroeg ik me af of hier misschien sprake is van een traumaband. In de roman lijken rede en fantasie steeds meer door elkaar te gaan lopen en raakte ik het spoor bijster. Wellicht was dat ook de bedoeling van Keilson, om duidelijk te maken dat de Holocaust geen waarom kent. Kort na de oorlog was dat misschien opzienbarend, nu is die conclusie een cliché.

De schrijfstijl van Keilson is kaal en afstandelijk en daarmee niet fraai maar wel passend. De vraag hoe we bloeddorst en barbaarsheid tegemoet moeten treden en met onze eigen woede en haat moeten omgaan is een wezenlijke. Keilson blijft echter te veel steken in moeilijk te vatten bespiegelingen en analyses en weet er te weinig een meeslepend verhaal van te maken, zoals Claudel dat met Het verslag van Brodeck wel is gelukt.

Hans Keilson was een Jood die in 1936 van Duitsland naar Nederland vluchtte. Ondergedoken tijdens de bezetting begon hij met het schrijven aan de roman Der Tod des Widersachers, die pas in 1959 werd gepubliceerd. Hij werkte lange tijd als psychoanalyticus.