Overrompelend

Een waterval van ideeën en vondsten. En niet zo’n kleine, een Niagara. Het verhaal is de biografie van de geheel fictieve Ruben Ivanovitsj Katz, die de wonderbaarlijkste dingen in zijn leven meemaakt. Hij zit te schrijven in de gevangenis waar hij vier maanden verblijft wegens valsheid in geschrifte.
In 1987 in Letland geboren als Rus, emigreert hij als elfjarige met zijn ouders naar Nederland, woonplaats Amsterdam. Hij is een halfjood, maar volgens zijn vervalste papieren volbloed jood. Dat bood meer kans op asiel, wat hij dus kreeg.
Hij gaat naar het Spinozalyceum en rondt dat af met louter negens en tienen. Daarna tobt hij een tijdje met knullenbaantjes, totdat hij via ene Merel van Gruwelingen in aanraking komt met De Armenloterij van het echtpaar Mudman, een organisatie met Gouden Randen als een zesbaans autoweg. Daar wordt hij binnengehaald als vrije creatief met als enige taak ideeën in te brengen om de loterij groter en groter te maken. Hij is namelijk onuitputtelijk in spitsvondigheden. Maar de hele onderneming is au fond alleen uit op geld, dat met tientallen miljoenen tegelijk binnenstroomt. Slechts 60% hoeft wettelijk aan de beoogde Goede Doelen te worden besteed. De andere 40% is genoeg om je in exorbitante weelde te wentelen. Door er voor een vorstelijk inkomen aan mee te werken voelt Katz zich de rat uit de titel van het boek. Dankzij hem telt de Armenloterij al snel honderden medewerkers.
Als Nederland, dat ‘Bloembollenrijk-aan-Zee’, een beetje verzadigd begint te raken, wordt gedacht aan expansie in andere landen, liefst over de hele wereld. ‘Actie Napoleon’ heet dat dus.
Zo is alles buitensporig en bovenmatig. Maar tegelijkertijd wordt het zó realistisch beschreven dat je van elk detail denkt: “Het zou best eens een keer zo kunnen gebeuren”. Alles past. Alles klopt. Niets is tè onwaarschijnlijk om niet waar te kunnen zijn. Bijvoorbeeld: als een bepaalde actie niet genoeg publiek op straat lijkt te krijgen – er worden te weinig loten verkocht omdat het thema niet ‘in’ is –, en niemand weet raad, dan komt Katz binnenlopen en roept meteen ‘Friet’. Dus stroomt Amsterdam vol met kijkers - die nodig zijn voor de camera’s van Nederland 1 - omdat ze op kosten van De Armenloterij net zo veel friet mogen eten als ze willen. De frietkramen uit heel Nederland zijn opgetrommeld om naar Amsterdam te komen. En zo gaat het maar door.
Maar welk onderwerp Waterdrinker ook aansnijdt, hoe verrassend, geestig en megalomaan het ook wordt opgedist, er zit altijd loepzuivere kritiek in verpakt. Kritiek op de manier waarop wij ons leven en onze samenleving inrichten, hier, en over de hele wereld. Kritiek om over na te denken.
De Armenloterij is niet anders dan een persiflage van zoiets als de postcodeloterij en staat daarmee voor een manier om van zo veel mogelijk mensen geld binnen te halen met verlokkerijen of zelfs morele dwang [je laten zorgen dat je buren meedoen bijvoorbeeld], daarbij speculerend op hun geldzucht. Dat is iets dat óveral in de samenleving aan de hand is: in de commercie, in het bankwezen en ga maar door. En zo zitten er ook tal van kleinere persiflages in het boek [lees het fantastische verhaal over 'de gouden bakfiets', alias de Gouden Koets, enz.].
De schrijfstijl van Waterdrinker is een orgie van geraffineerde vondsten, zowel in de vaak absurdistische en razendsnel voortgaande ontwikkeling van het verhaal als in zijn taalgebruik. Vaak vlijmscherp, vaak ook hilarisch. Hij loopt soms even een heel eind vooruit om dat dan te stoppen met een “Hoho, ik ga weer te snel”. De truc is dat hij een tipje van een sluier oplicht die je hongerig verder laat lezen.
Aan priemende opmerkingen is geen gebrek. Over een dolgelukkig loterijbaasgezin: “Ik heb de code gebroken: geluk is de volstrekte afwezigheid van een geweten, van een naar buiten toe uitgedragen moraal die haaks staat op de eigen daden” [blz.312]. Over maatschappijkritiek gesproken.
Tal van personages omringen Katz in zijn onstuimige leven. We leren ze goed kennen, inclusief de grote problemen waaronder de meesten gebukt gaan, zoals ook hijzelf. Veel lezen we over zijn vader en moeder die telkens aanwezig zijn. Over klasgenoten, zoals Phaedra, die een rode draad in het boek blijkt te zijn. In de gevangenis is er Mira, die een oogje op Katz heeft. En dan zijn er de Mudmannen en de ooit deftige Merel van Gruwelingen, die elk op hun manier een bijzondere rol in Katz’ leven spelen.
De namen van de personages zijn veelzeggend. Mudman is een modderige man. De manier waarop van Gruwelingen in het leven staat is om van te gruwen, terwijl zij rondfladdert als een vogeltje. Thomas Heiliger is de allerschijnheiligste in de Armenloterij. Mira is miraculeus. Phaedra is een Griekse meisjesnaam en betekent gloeiend – wat zij alleszins is. Katz beweegt zich overal met de lenigheid van een kat.
Op zo’n driekwart van het boek is de Armenloterij wel uitbehandeld en begint een nieuw verhaal, met slechts Phaedra als verbindend lijntje. Het speelt in Rusland, waar we veel over lezen, vooral tussen de regels door. En het becommentarieert opnieuw de mentaliteit van brede lagen in de West-Europese samenleving. Maar al worden we een nieuwe wereld ingevoerd, het thema is identiek: werven van mensenmassa’s voor een schijnbaar goed doel om daar zelf steenrijk van te worden.
Langzaamaan gaat de heftigheid omhoog met zeer Russisch gekleurde ontwikkelingen en een verschrikkelijke gebeurtenis die niet ècht heftig overkomt, omdat Waterdrinker hem al wel zeven keer heeft verklapt, zoals hij dat hij ook deed met het imaginaire slot, dat je vol vraagtekens achterlaat.
Dit is nou eens een boek dat de Librisprijs zou moeten winnen.
> Crailo, augustus 2021