De afgrond van het gebeiteld verband, of de zin van relationele identiteit (Marijke Schermer, Liefde, als dat het is).

Liefde, als dat het is gaat over een gezin dat zojuist uiteengevallen is en alle leden dwingt na te denken over zichzelf in relatie tot de ander. Het leidende idee van de roman is dat het verliefde individu begint met ontzag voor de ander. Dit ontzag doet hem of haar neigen naar de ander en hem of haar liefhebben. Door dit liefhebben ga je jezelf zien als deel van de ander (je onderwerpt je liefdevol aan de ander) of de ander juist als deel van jou (de ander wordt liefdevol onderworpen aan jou), waardoor elk ontzag verzwolgen wordt. In die reductie van het verschil tussen jou en de ander in het streven naar de eenheid van de relatie, wordt elke afstand tussen jou en de ander opgeheven: “Je verliest de afstand tot de ander, je verliest je blik op die ander, je verliest je ontzag voor de ander, en er ontstaat een nieuwe afstand tot de ander, maar die is heel anders van aard, er is geen vrije ruimte meer om elkaar in te ontmoeten, overal zijn regels en gebruiken, wetten en verwachtingen. De afstand is nu een afgrond, het is een geheim of het is de leegte in jezelf die de ander niet opgelost heeft. Het is een ravijn dat je negeert of steeds opnieuw dichtgooit met bezweringen, geruststellingen, grensgevechten, een tweede denkspoor, stiekeme verslavingen“ (148).
De vraag die het boek opwerpt is of dit afgrondelijk verband een natuurlijk gegeven is of dat we eraan kunnen ontkomen door het helemaal anders te doen. Het boek bevat ten minste vier strategieën om met dit vraagstuk om te gaan, elk gekoppeld aan de vier hoofdpersonages David (de man van het gezin), Terri (de vrouw van het gezin), Sev (David’s minnares) en Lucas (Terri’s minnaar). David ervaart überhaupt geen afgrondelijkheid van het gezinsverband en gelooft er juist in: “Maar hij wordt er alleen maar triester van, ook van haar voorbeelden, hij gelooft er zo in, hij heeft er altijd zo met hart en ziel in geloofd, hij weet niet hoe kinderen zich anders dan in één huis thuis moeten voelen, hoe je anders dan in een tweespan op moet voeden, hoe de liefde kan werken buiten het gebeitelde verband. Hij weet niet hoe zijn toekomst iets anders kan zijn dan een gapende afgrond achter zijn opdracht ze in de volwassenheid af te leveren” (18). David ervaart alleen al door zijn kinderen gebonden te zijn aan zijn vrouw. Terri daarentegen stikt in de relatie met David en stapt eruit met de gedachte dat ze nooit meer zo’n verband wil. Na haar vertrekt ervaart ze in toenemende mate hoe belangrijk relationele verbanden zijn voor haar, met name in de afwezigheid daarvan in haar relatie met Lucas en haar kinderen. De tragiek is dat het gebeitelde verband haar verstikt, terwijl de restanten van dat verband haar blijft binden en daarom een nieuwe en meer ongebonden relatie belet. Dit ligt anders bij de nieuwe geliefden van het gescheiden stel. Zij beproeven elk verschillende strategieën om een ongebonden relatie vorm te geven. Sev wil geen relatie met David en ziet hun samenzijn als puur existentieel moment – “Alleen dit, jij, ik, en dit eiland in de tijd…” (12-13) – dat nooit aanhoudt omdat er een rivier stroomt tussen elk verband met de ander en je eigen gedachten en gevoelens. Lucas wil überhaupt geen intimiteit met Terri naast het seksuele en is alleen geïnteresseerd in zelf-verwezenlijking.
Naast een prachtig verhaal over de tragiek van de liefde is het boek ook een proeve van relationele identiteitsconstitutie. De personages merken dat ze geen vaste identiteit met zich meedragen maar dat die in de relatie met de ander wordt geconstitueerd. Je denkt altijd dat je een vaste persoonlijkheid hebt die je in een relatie brengt, maar in werkelijkhied roept elke relatie weer andere aspecten van je persoonlijkhied naar voren. Op meticuleuze wijze laat Schermer zien hoe het kan dat de personages in de ene relatie iets belangrijk vinden en totaal tegenovergestelde gevoelens koesteren tijdens een volgende relatie. Zo vraagt David zich af hoe het toch komt dat hij zich in het gebeiteld verband van het gezin zo anders gedraagt naar zijn vrouw, als dat hij nu doet naar zijn minnares. Het gebeiteld verband is een voorbeeld van een eco-systeem waarin de identiteit van de leden wordt geconstitueerd door de interrelaties die ze met elkaar hebben. Tegelijkertijd maakt het boek duidelijk dat jouw identiteit niet alleen door je interrelatie met de omgeving wordt geconstitueerd maar dat er een subjectief moment lijkt te liggen in de plotselinge ervaring van ontheemding bijvoorbeeld, waardoor het eens zo vertrouwde verband voor de een plotseling als een gevangenis verschijnt, en voor de ander niet. Ik ben altijd huiverig zo’n subjectief moment van effectuering van identiteitsconstitutie aan te nemen, want ‘wie’ is het die ‘mijn’ identiteit effectueert als ‘ik’ pas het product ben van die effectuering. De voorbeelden van Sev en Lucas, die relatief toevallig in de levenswereld van David en Terri binnenwandelen, laten zien dat niet een subjectieve effectuering het springende punt is, maar het feit dat elk eco-systeem fundamenteel open is, dat wil zeggen dat altijd nieuwe gebeurtenissen en nieuwe mensen het bestaande verband kunnen betreden en daarmee uit hun voegen kunnen doen barsten. Hoe tragisch dat ook is in het geval van het gezin in dit boek, vind ik het een geruststellende gedachte dat daarmee duidelijk wordt dat geen enkel verband gebeiteld is en altijd omgeven blijft door een afgrond. Alles is en blijft mogelijk. (Meer blogs over literatuur: https://vincentblok.wordpress.com/)