Op zoek naar de waarheid

In 1974 gebeurt het bijna ondenkbare, in een en hetzelfde jaar verdwijnen in IJsland twee mannen. Gudmundur komt niet meer thuis na een nachtje stappen en Geirfinnur is spoorloos sinds hij met iemand heeft afgesproken in een café. De feiten spelen zich af in Keflavik en Reykjavik, in het zuidwesten van het eiland, op een vijftigtal kilometer van elkaar. Het land telt op dat moment slechts 200.000 inwoners en criminaliteit komt er eigenlijk niet voor. De politie begint aan het grootste onderzoek in de IJslandse geschiedenis. Bij het begin van het boek is geweten dat zes personen de moord op de twee vermisten zullen bekennen. Maar waar zijn de lijken? Bewijsmateriaal is er niet, dus waarom hebben ze bekend? Waarom gaat de politie ervan uit dat beide zaken met elkaar te maken hebben?

‘Bekentenissen zijn overtuigend. Met bewijsmateriaal kan geknoeid worden, en valse beschuldigingen zijn snel gedaan, maar als iemand uit eigen beweging de verantwoordelijkheid voor een misdaad op zich neemt, heeft dat een unieke bewijskracht.’

Van de beschuldigden zijn de jonge Saevar en zijn toenmalige vriendin Erla de belangrijkste, zij dragen een groot deel van het verhaal. De focus ligt niet alleen op wat er zich tijdens de jaren zeventig afspeelde, er is ook aandacht voor de latere pogingen van Saevar om het onderzoek te laten heropenen. Al heel snel wordt duidelijk dat er meermaals geblunderd werd tijdens het onderzoek. Een zaak vol tegenstellingen en onnauwkeurigheden was in een politiek hangijzer veranderd. IJle lucht is geschreven door Anthony Adeane, een Londense journalist en documentairemaker. Gedurende vele jaren reisde hij naar IJsland, sprak er met honderden personen die nauw betrokken waren bij het onderzoek en las hij duizenden pagina’s verhoren. Hij deed dit alles in samenwerking met filmmaker Dylan Howitt. Hun speurwerk resulteerde niet alleen in dit boek, dat overigens vertaald werd door Els Franci-Ekeler, maar ook in de Netflix-productie ‘Out of Thin Air’.

Het gaat het niet alleen om de verdwijningszaken en de daaropvolgende verhoren en bekentenissen. Bijna net zoveel aandacht krijgt de politieke en economische geschiedenis van IJsland. Zo wordt er bijvoorbeeld teruggeblikt op de aanwezigheid van de Amerikanen op de militaire basis van luchthaven Keflavik en wordt de strategische ligging van het eiland meermaals benadrukt. Er worden best wat kritische vragen gesteld en pijnpunten blootgelegd. Adeane spreekt over de radicale koerswijziging van IJsland tijdens de jaren tachtig, over het ‘economische mirakel’ in de eerste jaren van de 21e eeuw, dat gevolgd werd door een hallucinant faillissement. Wat in dit boek het meest tot de verbeelding spreekt, is niet de zaak van de verdwenen mannen, maar het beeld van IJsland. Hoe kun je die unieke cultuur en geschiedenis in stand houden, terwijl de invloed van de buitenwereld steeds groter wordt en het land steeds meer onderhevig is aan veranderingen? IJsland is een land geworden dat mensen willen zien.

IJle lucht kan de sterke start niet aanhouden. Na een prima schets van beide verdwijningszaken worden te veel dingen uit theoretische hoek benaderd, hoezeer de auteur ook zijn best doet de resultaten van zijn onderzoek aantrekkelijk te presenteren. Het boek gaat niet echt leven en dat is bijzonder jammer (en vreemd) voor een zaak die het leven van de IJslanders al meer dan veertig jaar beheerst. Het zijn dan ook de extraatjes die dit boek de moeite waard maken.