Kleine lichtpuntjes in een eenzaam bestaan

Erik Vlaminck heeft met ‘De Zwarte Brug’ (2016) een vertrouwen in zijn eigen verteltalent. In een cultuur waarin ‘de spoiler’ voor veel mensen het ergste is wat een vertelling kan overkomen, is het verfrissend dat de Vlaming zijn nieuwste roman durft te openen met een uitgebreide genealogie. Het levenslot van ‘die van Lenaerts’ is bij aanvang reeds in steen gehouwen. ‘Ons Moe’ zal voor haar zestigste doodgaan terwijl ‘ons Va’ daarna twaalf jaar langer op aarde rond mag lopen. Onder de nazaten halen broer Jos en zus Elsa niet de millenniumwisseling, maar de andere broers René, Jan en Robert gaan langer mee. Aan het einde zijn alleen de hoogbejaarde broers Bernard en François nog in leven. De inktzwarte toon is gezet: in deze roman gaan de voornaamste personages dood en een generatie 'die van Lenaerts' sterft uit.

Ook het hoofdpersonage, Leo Lenaerts, zal het leven laten tijdens een wanhopige aanslagpoging op de Vlaamse populistische politicus Bart de Wever. Leo is geboren als nakomeling in een gezin met vijf oudere broers en één oudere zus. Meer nog dan de leeftijdskloof speelt een latent aanwezig oorlogstrauma tussen de familieleden hem parten. Tijdens de oorlogsjaren heeft er ‘iets’ plaatsgevonden wat de verhoudingen op scherp heeft gezet, maar conform de naoorlogse schaamtecultuur wordt er niet gesproken over de pijnlijke familiekwesties van weleer. Het gevolg van de repressieve opvoeding is dat de jonge Leo opgroeit in een omgeving waarin hij zich continu ongewenst waant.

Bij 'die van Lenaerts' wordt de jongste zoon roemloos afgescheept naar kostscholen en niemand legt hem uit waarom zijn moeder hem links laat liggen, terwijl zijn zus Elsa zich moederlijker op lijkt te stellen. Aan de ene kant spreken zijn gezinsleden over het verleden als een idyllische tijd waarin alles van betekenis en relevantie plaats heeft gevonden, maar aan de andere kant is er een onbenoembaar iets - een gemeenschappelijk trauma - wat de verhoudingen tussen de verschillende gezinsleden blijft bepalen. Te midden van deze spanningen en onduidelijkheden wordt ook de jonge Leo heen en weer geslingerd tussen een nostalgie naar het verleden en een roep om zelf gehoord te worden. Een pijnlijke impasse met catastrofale gevolgen in de verre toekomst.

Het knappe aan ‘De Zwarte Brug’ (2016) is dat het impliciete en het onuitgesprokene de stuwende krachten zijn die het narratief blijven voortgaan. Het heeft het epische van een traditionele familiekroniek waarin de tijd voorbijtrekt en de verschillende personages te maken krijgen met het lichamelijke verval en de onvermijdelijke doodsstrijd. Toch weet Vlaminck het klein en intiem te maken door steeds één perspectief, dat van een buitenstaander in zijn eigen gezin, te blijven volgen. Leo verwordt tot een binnenvetter die de zwaarte van zijn getroebleerde jeugd mee blijft nemen in zijn volwassen leven. Toch leidt juist zijn eigenheid hem tot onverwachte momentjes van verbondenheid met andere eigenheimers. Zoals met de Vlaamse schrijver Roger van der Velde. In het verhaal nog niet de Vlaamse romancier die hij zou worden, maar een psychiatrisch patiënt die zijn mensonterende behandeling met galgenhumor beschouwt. Of bij zijn beste vriend, Modest Verreijcken, die hem introduceert tot de wereld van het kermisvolk waar andere normen gelden dan in de bedompte liefdeloosheid van thuis.

Ik was het meest geraakt door de enkele terzijdes waarin mensen uit Leo's nabije omgeving worden geïnterviewd: zijn overgebleven broers, Bernard en François, zijn ex-vrouw, de dochter van zijn beste vriend en zijn schoonbroer. Vlaminck zet deze andere perspectieven neer op een wrange en ironische manier, waarmee verschillende representanten van het huidige Vlaanderen geen greintje begrip of empathie kunnen tonen voor een beschadigde, vereenzaamde medemens. Iemand die tegen zijn eigen onvermogen bleef aanlopen om aansluiting te vinden bij de rest van de mensen om hem heen. Die terzijdes benadrukken hoe intens eenzaam en verlaten de mens Leo geweest moest zijn in een maatschappij waar niet altijd oog is voor de dolende zonderlingen,

Op een niet-geforceerde manier - niet prekerig of belerend- weet Vlaminck een verwordingsgeschiedenis te maken die inhaakt op actuele problematiek: de excessen die het wijdverbreide populisme oproept onder gefrustreerde, misnoegde burgers. Hoewel Vlaminck het perspectief bij 'de kleine man' neerlegt, waakt hij voor een te makkelijk geval van oorzaak en gevolg.Een slechte jeugd of een moeilijk karakter zijn maar een onderdeel van het grotere verhaal. Of hoe alles tot een giftige cocktail kan leiden waarin de gefrustreerde mens tot wanhoopsdaden wordt gedreven. Een politieke ontmanteling van een dorpsgemeenschap als Lillo; de rigide opvang en het onmenselijke behandelen van mensen die als geesteszieken worden bestempeld; de kerkelijke instanties die klassieke familiewaarden prediken en een maatschappij waar de geestelijk beschadigde mens door anderen als zwak en mislukt wordt bestempeld.

De auteur beschrijft Leo's ondergangsverhaal met oog voor het leed van 'de kleine man' maar zonder zijn hoofdpersoon romantischer of sympathieker te maken dan nodig is voor het verhaal. Het is óók een moeilijk heerschap dat zijn eigen leven moeilijker maakt door te verzanden in racisme, harde oordelen over anderen, angst voor andere seksualiteiten dan de heteroseksuele. En toch raakt zijn tragische levenslot, omdat niemand het verdient om eenzaam te verdwijnen zonder aansluiting te hebben met de omgeving. De vele levendige dialogen in Vlaams volksdialect zijn ingebed in een beklijvende, sfeervolle roman waarin als vanouds de schone taal minstens zo belangrijk is als de rest. Vlaminck brengt zijn personages en hun eigenaardigheden tot leven met onsentimenteel proza: onverwacht ontroerend en soms hilarisch, naast de intens bittere neergang die het beschrijft.