Prachtig experiment, mooi boek

Waarschuwing: er kunnen spoilers aan bod komen.

De nieuwste roman van Kristien Hemmerechts noemt zij zelf een spiegelroman. In een gesprek met haar uitgeverij De Geus (http://www.degeus.nl/berichten/bericht/2015/07/de-nieuwe-roman-van-kristien-hemmerechts.html) zegt ze hierover “Ik lees en bespreek al jaren romans met mijn studenten, en het valt me altijd op dat er een zekere blindheid bestaat voor de verpletterende rol die gender speelt”. In ‘Alles verandert’ neemt hoofdpersoon Iris Verdonck die rol van Hemmerechts over en stelt dezelfde kwestie aan de orde.

“…om de wereld uit te leggen dat het veel, zo niet alles uitmaakt of je als man dan wel als vrouw door een roman gaat. Of door het leven…” (uit ‘Alles verandert’).

Voor dat doel heeft Hemmerechts de roman ‘In ongenade’ van Coetzee gekozen, waarin onder andere de kwestie van macht in seksuele relaties aan de orde wordt gesteld. Interessant voor een proef met gender-wisseling, moet Hemmerechts gedacht hebben. Daarnaast komt de verhouding tussen blank en zwart bij Coetzee aan bod, niet verwonderlijk voor iemand uit Zuid-Afrika. Ook Hemmerechts behandelt de verhouding tussen blank en zwart, zij het minder prominent.

Het is op zich al een boeiend gegeven om Coetzees succesroman ‘In ongenade’ te benaderen vanuit een vrouwelijk perspectief. Hemmerechts refereert openlijk aan Coetzee. ‘Alles verandert’ is opgedragen aan de Zuid-Afrikaanse schrijver en hoofdpersoon Iris Verdonck is, net als Coetzees hoofdpersoon Lurie, professor literatuur. In haar colleges TransSexLit wordt ook Coetzees boek behandeld. De studenten moeten er een paper over schrijven. Belangrijker is dat het verhaal een vergelijkbaar verloop kent, maar dan geplaatst in België. En in plaats van mannelijke hoofdpersoon Lurie is er dus de vrouwelijke tegenhanger Verdonck.

Verdonck wordt na een liefdesrelatie met een studente van haar geschorst als docente aan de universiteit. Om tot rust te komen bezoekt ze haar zoon, bij wie ze tijdelijk intrekt. Tijdens haar verblijf daar wordt ze door drie buitenlandse vrouwen (Somalisch, Soedanees, Ethiopisch?) verkracht. Dit levert voor Verdonck de emotionele zoektocht naar de duiding hiervan, waarbij schuldvraag en boetedoening centraal staan. De rest van de roman gaat over deze zoektocht van Iris en hoe zij uiteindelijke keuzes maakt voor haar toekomst.

Volop ruimte voor de behandeling van morele kwesties dus. De uitstekende roman van Coetzee heeft daarvoor natuurlijk al de kiem gelegd. In die zin heeft Hemmerechts het makkelijk. Maar hoe pakt het uit om de vertelling vanuit een vrouwelijke hoofdpersoon geloofwaardig neer te zetten? Blijven de morele kwesties hetzelfde of pakken ze anders uit?

Hemmerechts heeft er voor gekozen om de seksuele verhoudingen een lesbisch karakter geven. De dildo is daarbij een belangrijk onderdeel in de roman. Met deze lesbische invalshoek worden de machtsverhoudingen op seksueel vlak echter ook een stuk minder geloofwaardig. Seksueel geweld door mannen jegens vrouwen komt immers vele malen vaker voor dan door vrouwen ten opzichte van vrouwen, ook in liefdesrelaties.
Daarnaast is er een verschil in de logica van het geweld naar de blanke. In Zuid-Afrika kwam deze voort uit de maatschappelijke situatie. Decennia-lange onderdrukking en een plotse ommezwaai van de machtsverhoudingen gaf een aanzet tot openlijk geweld tegen de blanken. Dat is van een geheel andere orde dan de situatie van zwarte asielzoekers in West-Europa, die weliswaar vaak behandeld worden als minderwaardigen, maar waar geen jarenlange onderdrukking aan vooraf ging. Daarnaast zijn ze in een vreemd land, niet hun eigen. Hier en daar lees je een licht xenofobe ondertoon. Niet storend, want die is in onze westerse samenleving absoluut aanwezig.
Vanuit deze aspecten is de verkrachting van Verdonck door de drie zwarte vrouwen (met het vermoeden dat deze uit het asielzoekerscentrum komen) een stuk minder voor de hand liggend en dus minder overtuigend dan bij Coetzee.
Tot slot is er een verschil in perspectief: bij Coetzee was hoofdpersoon Lurie getuige van de verkrachting van zijn dochter. Bij Hemmerechts wordt Verdonck zelf verkracht en is dus slachtoffer en geen ‘toeschouwer’. Dat geeft een andere beoordeling van zo’n seksueel misdrijf.
Het zijn concessies waarvan Hemmerechts aangeeft ze te hebben gedaan om de roman voldoende geloofwaardig te houden (een verkrachting van een man door vrouwen is een zeldzaamheid). Maar het leidt er wel toe dat het boek van Hemmerechts in totaal minder geloofwaardig is dan dat van Coetzee. Misschien is niet elk verhaal zo maar te spiegelen naar een andere sekse.

Op één punt vliegt Hemmerechts uit de bocht. In de scene waarin slachtoffer en dader met elkaar geconfronteerd worden, gaat het de dader om het bemachtigen van een dildo van Iris. Dat komt ietwat grotesk over.
Voor de rest is het boek zeer zeker het lezen waard. De casus die Hemmerechts ons biedt is interessant, zeker voor de liefhebbers van Coetzees boek (vind de parallellen en verschillen); het geeft stof tot nadenken, tot discussie. En last but not least: het is goed geschreven.