Fraaie klassieker

Deze klassieker uit 1939 geeft een tijdsbeeld van Amerika in de crisisjaren, waarin kansarme boeren massaal op drift geraken, op zoek naar werk en eten. Het is een bijzonder mooi geschreven roman. Qua thematiek, maar ook qua taalgebruik absoluut niet achterhaald.

Het relaas van de familie Joad is een tragisch, aangrijpend en pakkend verhaal, zonder dat er geen sprake is van positivisme en hoop. Deze familie uit Oklahoma, door een aantal misoogsten in de schulden geraakt, wordt door de bank gedwongen hun land te verlaten. Met hun schamele bezittingen, een oude truck en eigenlijk te weinig geld trekken ze naar Californië, waar ze verwachten een nieuw bestaan op te kunnen bouwen. Maar ze zijn niet de enigen; honderdduizenden andere verarmde Amerikanen doen hetzelfde.
Daardoor wacht hun een ongastvrij onthaal; men zit de ‘Okies’ liever gaan dan komen. Deze economische migranten hebben weinig keus en worden de speelbal van het grootbezit en grootkapitaal die hun grote aantal misbruikt om lonen te laten kelderen.
Er zijn kiemen onder de arme migranten om zich te organiseren, maar die worden door de economische machthebbers zo veel mogelijk in de wielen gereden. Leiders die hier en daar voorzichtig opstaan worden monddood gemaakt. Een daarvan is een vriend van de Joads, ex-predikant Jim Casey (de initialen JC kunnen niet toevallig zijn), die niet meer gelooft in het geloof en ‘predikt’ dat de mens zijn eigen lot moet bepalen in plaats van zich afhankelijk op te stellen naar God.

Het verhaal van de familie Joad wordt door kortere, meer beschouwende stukken afgewisseld, waarin een toelichting wordt gegeven op de ontwikkelingen waarmee de Joads en met hen velen duizenden worden geconfronteerd. Deels zijn die tussenstukken mooi, zoals het allereerste hoofdstuk waarin de misoogsten in prachtige, beeldende zinnen worden beschreven. Andere delen zijn minder geslaagd en soms hebben ze te veel het karakter van een politiek pamflet.

Het boek is een maatschappelijke aanklacht op de economie zoals die in Amerika in de crisistijd bestond. Het is duidelijk waar Steinbeck politiek stond, bij de ‘rooien’ zoals ze in het boek worden genoemd. Steinbeck maakt duidelijk dat beide kanten in de economie, rijk en arm, een zekere onderlinge afhankelijkheid hebben. Om problemen te voorkomen moet er voldoende balans zijn in de economische uitwisseling die plaatsvindt. Er moet een vorm van ‘fair trade’ zijn. Voor de armen is het zaak om zich daarvoor te organiseren; de vakbonden zijn geboren. De druiven der gramschap is een als socialistisch te bestempelen roman.

Voor een deel doet de thematiek denken aan het drama met de vluchtelingen dat zich momenteel in Europa afspeelt. Ook daar komt vreemdelingenhaat en de onverdraagzaamheid naar boven. Maar er zijn natuurlijke wezenlijke verschillen. In Steinbecks epos gaat het om slachtoffers van een economisch systeem, die in eigen land op zoek gaan naar betere vooruitzichten, daartoe uitgenodigd door strooifolders die vragen om landarbeiders in Californië.

In deze roman komt de drang, de noodzaak om zich te organiseren in sterke mate naar voren. Daarnaast is het verhaal doordrenkt van een verschijnsel dat in één woord is te duiden: saamhorigheid. Aan het einde van een ietwat apocalyptisch slot, waarin het wassende water zeer invoelbaar het dreigende einde weergeeft, komt het verhaal definitief ten einde met een Samaritaans gebaar. Er is nog hoop.