Zweig als Forrest Gump

Stefan Zweig beschrijft in dit boek de periode van begin 1900 tot begin van de Tweede Oorlog en biedt een venster op de wereld aan de hand van zijn biografie. Hij geeft aan dat niet zijn eigen leven centraal staat, maar dat hij commentaar geeft op maatschappelijke ontwikkelingen, die hij gedurende zijn leven meemaakt.
Het begin van de 20e eeuw wordt in Wenen gekenmerkt door een grote zekerheid en kalmte in de samenleving, zoals die wordt beheerst door de oudere garde en tegelijk een groeiende onrust bij de jongeren die zich zeer bewust zijn van de grote veranderingen die er zijn op technisch en cultureel gebied. Wenen bruist en is een kosmopolitisch centrum van cultuur, waarin Zweig als gepriviligeerde jood zich zeer thuis voelt en zich ontwikkelt als schrijver. Hij beschrijft hoe de mensen bijna vrolijk de Eerste Wereldoorlog in sukkelen, omdat ze vertrouwen hebben in de instituties en een enorme expansieve dadendrang hebben, alsof de opgekropte energie van alle hevige maatschappelijke ontwikkelingen op die manier een uitweg vindt.
Zweig is een kosmopoliet die voortdurend aan het reizen is in Europa en daar zijn culturele verwanten bezoekt. Hij is humanist en gelooft in de vooruitgang, in vrede, in het samengaan van de landen in een verenigd Europa zonder grenzen.
Dan kondigt zich Hitler aan en Zweig ziet de voortekenen; de militaristische groepen die keihard optreden tegen andersdenkenden - tegen socialisten en joden- en langzamerhand laat Hitler de normen verschuiven terwijl men denkt dat het zo’n vaart niet loopt omdat het kader van wetten en de algemene moraal afdoende geacht wordt.
De grote tragedie die zich in het boek voltrekt is die van een mens die gelooft in de persoonlijke vrijheid, in het vredig samenleven van mensen in de grenzeloze omgeving en van Europa en zelfs van de wereld, die gelooft in de macht van de intelligentie, in de schoonheid van kunst en het is deze mens die ziet hoe zijn hele wereld in elkaar stort door mensen die sterker zijn en die met hun modderige, zware laarzen de boel vertrappen en die niet handelen vanuit hoge culturele normen, maar vanuit lage, krachtigere moorddadige driften, die de mens - zoals Freud ook al aangaf - eigen zijn. Het is de tragedie van een bruisende, lichte, vrije, zich weergaloos ontwikkelende samenleving, die de metamorfose doormaakt naar een donkere dictatuur, die alles wat afwijkt, wil vermorzelen. En het zijn dezelfde mensen ….
Deze tragedie is voor mij de kern van het boek en die wordt zeer indringend en boeiend beschreven.
Er valt ook wel wat op het boek af te dingen.
Het venster op de wereld dat Zweig ons biedt is wel beperkt, namelijk dat van een zeer elitaire subcultuur, waarin hij zich als kosmopoliet beweegt en dat maakt zijn observaties en analyses minder geloofwaardig.
Als een soort Forrest Gump reist hij door de wereld en ontmoet iedereen die van importantie is en hij laat zich daar ook op voorstaan, ook al pretendeert hij dat hij zelf niet centraal wil staan in dit boek.
De ontmoetingen met sommige grootheden, bijvoorbeeld Rodin en Freud, worden zeer uitvoerig en lyrisch beschreven, waarbij deze grootheden bijna een soort goden lijken die de gewone mens volledig overstijgen. Het is bijna eng hoe Zweig zich helemaal verliest in de grootheid van zijn helden.
Daarnaast bevreemdt het mij dat zijn gezin op geen enkele manier voorkomt in het boek en ook in zijn leven bijna geen enkele invloed lijkt te hebben op de keuzes die hij maakt.
Zeker lezenswaardig en aangrijpend, maar gezien de tekortkomingen niet helemaal overtuigend.