Psychologische roman maskeert verstoorde moeder-zoonrelatie achter expressionistische façade

In Maskers van schaamte geeft Peter van Beek een fatalistische inkijk in het leven van de recent gepensioneerde Saul Donkers. De ontaarde man brengt zijn dagen rokend, drinkend en peinzend door in een stil boswachtershuisje. Zijn leven in afzondering wordt op een regenachtige dag ruw verstoord als hij bezoek krijgt van Naomi Loveling. De vrouw is behalve een ex-collega ook een oud klasgenoot van Saul. Ze komt hem, onder dubieuze voorwendsels, een cadeaubon brengen. De duistere psychologische roman situeert zich in het heden waarin Saul diverse vrouwen ontmoet. Hij worstelt met een ‘fysieke afwijking’ die een diepgewortelde schaamte bij hem oproept en die hij alleen tijdelijk kan beteugelen door een mombakkes op te zetten. Door de verhaallijn heen weven zich flashbacks naar zijn jeugd die de lijn tussen realiteit en fantasie dun houden. Ze voeren langs Sauls onvermogen om in verbinding te staan met zijn leeftijdsgenoten en schetsen de moeilijke band met zijn vader, broer Herbert en vooral zijn moeder, door wie hij zich tot diep in zijn kern voelt afgewezen en die gedurende zijn jeugdjaren in een psychiatrische kliniek belandde.

Van Beek studeerde historische letterkunde en schreef naast jeugdboeken en een verhalenbundel de Texelse Thriller-reeks over rechercheur Lone Telander en Sla ons met medelijden, een autobiografisch familieportret over een orthodox-protestants gezin. Maskers van schaamte laat de lezer afdalen in de zwartgallige gedachtestroom van Saul die het leven als zinloos ervaart. Van Beeks schrijfstijl schippert tussen realistisch en expressionistisch: ‘Ik was het die in doodsachtige kramp mijn handen over mijn oren op mijn wangen drukte.’ Als het bekendste werk van Edvard Munch kaderen losse herinneringen zich in met Sauls onvermogen om de realiteit schaamteloos onder ogen te zien. Doodswensen, grimmige seks(fantasieën), verdorven verlangens en (ingebeelde) angsten – het zintuiglijk uitschrijven van zulke scenes schuwt Van Beek niet:

‘Wormen van beklemming kropen door mijn ingewanden, ze leken mijn darmen aan te vreten. Ik voelde geen medelijden, geen compassie, maar radeloosheid, omdat ik dacht dat mijn leven zou eindigen in de kliniek. (…) Zusters zouden me naast mijn moeder in bed leggen, mijn handen en voeten vastgebonden. Mijn moeder zou bovenop me gaan liggen – dat droomde ik vaak – en haar adem zou over mijn gezicht stromen als een winterwind, kil en waterkoud. Ik probeerde mijn handen en voeten los te wringen, maar ze zaten vast met leren riemen. Zelfs ademen was zwaar, mijn moeder hing als een dode over mijn borst.’

Tegelijkertijd is Saul, die overduidelijk kampt met een symbiotisch trauma als gevolg van de verstoorde relatie met zijn moeder, geen betrouwbare verteller. Hij is, behalve getraumatiseerd, een einzelgänger met een teruggetrokken bestaan dat hij opvult met allerlei defensieve overtuigingen die een draaikolk van pessimistische gedachten in zijn hoofd creëren – en waar de lezer ongenadig in wordt meegesleurd.

De worsteling met zijn seksualiteit maakt het voor Saul bovendien nog lastiger om enige vorm van intimiteit te ervaren. Zijn uitzichtloze binnenwereld houdt niet alleen hem, maar ook de lezer gevangen in een neerwaartse spiraal waardoor de roman een sombere, intense leeservaring realiseert. Tegen een droefgeestig decor van guur weer en in woorden gevatte smerigheid, voelt het verhaal uiterst beklemmend en blijft het onbehaaglijke gevoel, zelfs als je het boek even weglegt, nog even aan je plakken. In plaats van de werkelijkheid te bevragen, weet de roman de lezer overtuigend mee te voeren langs waanachtige, in sterke drank gedrenkte opvattingen en gebeurtenissen waarin de vrouwen die Saul ontmoet gaandeweg vorm krijgen als personificaties van zijn kritische moeder. Als Sauls onvermijdelijke neergang al is ingezet, weerklinkt uit de nieuwe versie van Naomi een tegenstem: ‘stop met die sombere gedachten, ik wil graag een plezierig avondje uit beleven.’ Dit biedt de lezer wat ademruimte en een kortstondige uitweg uit Sauls innerlijke maalstroom; alsof het strakke mombakkes heel even van je gezicht wordt gelicht. Maskers van schaamte is een rauwe roman in de traditie van het naturalisme. Een verhaal waarin een (erfelijk) getraumatiseerde hoofdpersoon zich schikt naar een onafwendbaar lot – en engelverschijningen en religieuze citaten de neerwaartse plot een onverwachte, metafysische dimensie geven.

Deze recensie verscheen eerst op www.elineschrijfthier.nl