Meer dan 5,3 miljoen beoordelingen en recensies Organiseer de boeken die je wilt lezen of gelezen hebt Het laatste boekennieuws Word gratis lid
×
Lezersrecensie

Schaamteloosheid van tegenwoordig blootgelegd

Eus Wijnhoven 26 augustus 2020
De eenenveertigjarige Ruben Katz schrijft zijn wederwaardigheden op vanuit de gevangenis ergens in Nederland. Hij is veroordeeld voor valsheid in geschrifte. Zijn tijd besteedt hij door gaatjes in dennenappels te prikken, zodat die met Kerstmis bij de mensen thuis in de boom kunnen worden gehangen. In de cel wordt hij bezocht door zijn zielenknijper, steevast voorzien van een mondkapje. Men is als de dood voor het Siberische virus dat hij uit Rusland heeft meegenomen. Meer nog dan naar het heil van Katz is de psycholoog geïnteresseerd in wat Ruben allemaal in zijn HEMA-schriftjes schrijft, schriftjes die hij krijgt toegespeeld door Mira, de bibliothecaris van de gevangenis. Ze is tot over haar oren verliefd op ‘haar’ gevangene.

Als negenjarige is Ruben Katz in 1989 samen met zijn vader en moeder gevlucht vanuit (toen nog) Russisch Riga naar Nederland. In tegenstelling tot zijn Grieks-Orthodoxe moeder past de jongen zich snel aan. Hij blijkt uitzonderlijk begaafd en doorloopt moeiteloos het Spinoza gymnasium in Amsterdam. Ondertussen probeert zijn Joodse vader carrière te maken nadat hij in de voortzetting van hun vlucht naar Israël door een knullige gebeurtenis is gesneefd. Meer en meer betreurt moeder hun vlucht, waarbij zij Rubens oudere zusje Liza in haar graf in Riga hebben achtergelaten. De ouders groeien uit elkaar en vader verlaat het gezin voor de puissant rijke Merel van Gruwelingen, een nymfomane pur sang.
Ruben wordt verliefd op zijn klasgenote Phaedra Mudmann, dochter van de eigenaar/organisator van de Nationale Armenloterij. Helaas is de genegenheid niet wederzijds. Als Phaedra na hun middelbare schooltijd naar de VS verhuist om haar studie daar voort te zetten, verliest Ruben haar uit het oog, maar geenszins uit het hart. Nooit zal zij uit zijn (natte) dromen en gedachten verdwijnen. En toch weet hij in haar inner circle te belanden als hij via Van Gruwelingen een baantje krijgt aangeboden bij de Nationale Armenloterij. Binnen enkele jaren maakt hij daar furore, vooral door zijn ‘duimafdrukstraatje’: als de hele straat meedoet, maak je kans op de Gouden Duim die miljoenen kan betekenen. Is er één iemand die niet meedoet, dan is ‘de keten’ verbroken. In die zin heeft de Nationale Armenloterij veel weg van de Nationale Postcodeloterij met haar morele chantage en haar macht in en op de tv-wereld.

In Nederland leert Ruben toneelspelen. Hij dient zich voor te doen als Jood die gevlucht is voor de Russische repressie. De kunst van een andere rol aannemen, beheerst de jongen al snel tot in de puntjes. Mede dankzij Merel zal hij zich er uiteindelijk zo in bekwamen dat hij in staat is tot een metamorfose: met een vingerknip verandert hij van een mens in een rat. Een verwijzing naar Kafka’s ‘De gedaanteverwisseling’ waarin een zoon op een dag metamorfoseert in een insect. Ruben weet zich echter verder te bekwamen, hij kan terugkeren in zijn menselijke gedaante. Ondanks die gave besluit de eenenveertigjarige zijn maandenlange straf uit te zitten, maar dan komt er een kink in de kabel: de dood van Phaedra Mudmann wordt hem in de schoenen geschoven door de machtige Clemens Mudmann, de grote geest achter de Nationale Armenloterij die zowel de politiek als het Koningshuis inmiddels in zijn zak heeft met zijn goededoelenloterij. Clemens Muddmann, rijk geworden dankzij de voorwaarden die de overheid aan een dergelijke loterij stelt: 60% moet ten goede komen aan goede doelen, de rest is bestemd voor kosten, royalties en provisies. Maar natuurlijk vooral voor de eigen portemonnee van de organisatoren.

Zoals in veel van zijn werk verpakt Waterdrinker ook in ‘De rat van Amsterdam’ stevige kritiek op de huidige maatschappij. Een goededoelenloterij die kan schitteren omdat de overheid de zwakkeren in de samenleving laat vallen, een elite die de politiek naar haar hand zet, waarbij verholen zelfverrijking als prestatie wordt gezien, waarbij politici zich maar al te graag voor het karretje van de Nationale Armenloterij laten spannen.
“Politiek was de kunst van het veiligstellen van de eigen belangen. Wie anders beweerde loog.”

De les die Ruben van zijn vader leert: doe er nimmer aan mee. Diezelfde politiek ruïneert het gezin. Moeder is een gepromoveerd mathematicus – wereldwijd stonden mathematici uit de voormalige USSR vele malen hoger aangeschreven dan die in het Westen (EW) – maar mag na het verkrijgen van hun verblijfsstatus zelfs niet als docent wiskunde aan de slag. Eerst dient zij een universitair examen Nederlands af te leggen om vervolgens nog eens twee jaar wiskunde te studeren.

Op ons onderwijsstelsel uit Waterdrinker meer kritiek als hij Ruben laat constateren:
“Naast het belachelijk kleine aantal colleges, wat me wel uitkwam, maar strikt academisch gezien een schande was, …”

En ook ons Koningshuis kan hij niet onbestraft hun wandaden laten begaan:
“De latere hoofdstedelijke huizenpest, door de naakte hebzucht en de schaamteloosheid van de Oranjes mede veroorzaakt, kon niemand toen nog bevroeden.”

Dat Koningshuis, dat zo graag aanschurkt tegen de boeven en witteboordencriminelen van onze maatschappij. En toch weet Waterdrinker zich vrij te pleiten van enige juridische aantijging die hem boven het hoofd zou kunnen hangen door in het nawoord expliciet te vermelden dat “Iedere overeenkomst met … berust op zuiver toeval.” Zo heeft hij ook in die zin iets van Van het Reve en Hermans geleerd.
‘De rat van Amsterdam’ is een weergaloze roman, die de schaamteloosheid van de huidige samenleving pijnlijk blootlegt aan de hand van een prachtig verhaal.

Reageer op deze recensie

Meer recensies van Eus Wijnhoven