De rauwe werkelijkheid

Siegfried van den Bergh (1912 – 2000) publiceerde Deportaties in het najaar van 1945. Het is een verslag van de tijd die hij in concentratiekampen doorbracht, respectievelijk in doorgangslager Westerbork, daarna Theresienstadt van waaruit hij naar Auschwitz werd doorgestuurd (nadat de propagandafilm voor het Rode Kruis er was gemaakt; echtgenote Henriëtte had ervoor gezorgd dat Theresienstadt eruit zag als een soort ideaal woonoord) en tot slot naar het nabij Auschwitz gelegen Gleiwitz. Vooral dankzij zijn zwager Gerard Levy, internist uit Amsterdam, heeft hij de laatste twee kampen overleefd.

Direct na publicatie van het boek kreeg Van den Bergh stevige druk vanuit de maatschappij te verduren. Enerzijds vanuit de hoek van Nederlanders die tijdens de oorlog een bedenkelijke rol hadden gespeeld en zichzelf verrijkt – Van den Bergh riep op onderzoek te doen naar de herkomst van hun rijkdom – anderzijds vanuit Joodse hoek. Hij zou zich antisemitisch opstellen. Van den Berg noemde man en paard, ook Joden die als verlengstuk van de SS dienden; naam en toenaam. Daarmee zou hij lezers de indruk geven dat Joden inderdaad laaghartige mensen zijn.

“Ik durf dit alles te schrijven, omdat ik vertrouwen heb in het gezond verstand van de Nederlanders die mij juist zullen willen interpreteren en zullen willen begrijpen, dat ik over individuen spreek en niet generaliseer.”
Dat had hij dus verkeerd gezien. Het boekje vond dan ook nauwelijks aftrek na publicatie.

Van april 1941 tot april 1943 werkte Van den Bergh in verschillende functies voor de Joodse Raad. Van zeer nabij ervoer hij hoe de Raad werd ingepakt door de bezetter. Vooral de naïeve professor – of veinsde hij dat slechts teneinde zijn eigen gezin veilig te stellen? – Cohen en diamanthandelaar en voorzitter van die Raad Abraham Asscher moeten het ontgelden. “Houd je goed, je bent jong en gezond, het is alleen voor werk, zoals je weet.” Dat zijn de woorden waarmee Cohen in september 1944 afscheid neemt van Van den Bergh als deze vanuit Theresienstadt op transport naar Auschwitz wordt gezet.

“Steeds hebben de voorzitters hun sussende en geruststellende woordjes over de naar het oosten stromende Jodenheid uitgestort, een soort deskundigheid voorwendend die onder de gegeven omstandigheden belachelijk en misdadig was.”

De auteur is bijzonder kritisch op de mensen die het mogelijk hebben gemaakt dat slechts 2% van hen die naar Polen werden afgevoerd de oorlog hebben overleefd. Ook over kamp Westerbork doet hij een boekje open: uit Duitsland gevluchte Joden werden grotendeels door de Joodse gemeenschap in Nederland opgevangen. Een aantal vluchtelingen vond geen onderdak. Zij genoten een kwalijke reputatie en belandden in kamp Westerbork dat daartoe in 1939 in gereedheid was gebracht. Deze Alte Kampinsassen (AK’s) genoten allerlei voordelen ten opzichte van de Nederlandse Joden die in het kamp arriveerden. Hun moedertaal was Duits, zij waren inmiddels geacclimatiseerd. Van de SS kregen zij de beste baantjes toegewezen, de wreedste ook, waarmee zij een soort uitvoerende macht van diezelfde SS werden. Het is wrang dat de overlevenden uit Westerbork vooral uit AK’s bestonden.

Van den Bergh heeft mazzel als hij vanuit Westerbork, samen met echtgenote Henriëtte, naar Theresienstadt wordt gestuurd. Dat is geen Vernichtungslager. Dit kamp is een van de minst slechte opties. Uiteindelijk zal hij ook daar moeten vertrekken en wordt hij gescheiden van zijn vrouw (zij gaat naar Sobibor). Het is een wonder dat beiden de gruwelijkheden hebben overleefd. Het is bijzonder dat Van den Bergh zo snel na terugkeer zijn ervaringen droog, recht voor zijn raap, aan het papier heeft toevertrouwd en het zegt veel over de maatschappij in die jaren hoe daarop werd gereageerd. Deportaties is een verslag dat eenieder tot zich zou moeten nemen, ‘opdat het niet weer gebeurt’ (die makkelijk uitgesproken woorden, die blijkbaar vergeten worden zo gauw zij de mond verlaten).