Dystopisch memento

Waar Nelleke Noordervliet (Rotterdam, 1945) in haar romans vaak verleden en buitenland opzoekt, blijft ze deze keer dichter bij huis. Het bewind van de gelukkigen raakt aan het hier en nu en peutert subtiel aan ieders geweten. Haar dystopische samenleving is akelig herkenbaar en maakt van de roman zeker in tijden van verkiezingen haast een pamflet: over hoe kwetsbaar onze democratie is en welke morele verantwoordelijkheid wij zelf kunnen nemen. Als we dat willen en durven.

De wereld die Noordervliet in haar laatste roman schetst, lijkt een manifestatie van de politieke geluiden en maatschappelijke onvrede die momenteel in de wereld klinken. Soms lees je een beetje Trump, soms denk je aan Poetin, dan weer aan de parademarsen van Xi. Of aan de ontevreden stemmen in ons eigen parlement en land.
In Het bewind van de gelukkigen is Europa één en een ommuurde vesting, bestuurd door het Hoge Commissariaat. Alle media is gecontroleerd: vrije pers bestaat niet meer. Buitenlanders zijn gedeporteerd. De lhbtqia+ gemeenschap is noodgedwongen ondergronds gegaan. Het lijkt de meeste mensen allemaal weinig te deren: ze zijn eigenlijk wel ok.
Sophie Roth, een gewezen journaliste, zoekt in die wereld de luwte op. In een dorp in de heuvels trekt ze zich terug en op zichzelf. Maar ontsnappen aan de realiteit kan ze er niet echt. Ze is ook burger, moeder én zus: haar halfbroer is als Gedeputeerd Commissaris de hoogste bestuurder in de Lage Landen.

Omdat het verhaal zich buiten de machtscentra van de grote steden afspeelt, blijft de dystopie decor, een sluimerend dreigende achtergrond. Het leven in het dorp is zoals het leven in een dorp is: ons kent ons, op onze manier en de grootstedelijke fratsen houden we op afstand. “Een voorspelbare cadans”, noemt Sophie haar leven daar. Een soort kalme cadans, waarmee ook haar verhaal zich ontrolt.
Noordervliet verwoordt smakelijk en met humor de kloof tussen Sophie met haar moestuin-project en haar dorpsgenoten:

“Sorry Bob, ik citeer een gedicht dat ‘Jonge sla’ heet en dat gaat over jonge sla in september.”
“Het is mei,” zei hij."

Het zijn vooral die sociale bespiegelingen die de roman interessant en boeiend maken. Sophie moet zich als vreemdeling in het dorp verhouden tot haar buren. Maar wie kan ze in dat decor van die maatschappij zelf vertrouwen? Waarbij de wedervraag wie háár wil vertrouwen evengoed speelt. Want als ‘zus van’ lijkt de macht ineens concreet de dorpsgemeenschap binnen te dringen.
Hiermee is Noordervliet in haar element van filosofische en ethische reflectie. In rijke taal vol literaire verwijzingen en zinspelingen - waarvoor ze in 2018 al de Constantijn Huygens-prijs kreeg - fileert ze het spel van de macht en het bespelen van het volk, de kiezers. “Niet de zoektocht naar een idee maar het verlangen naar een emotie zet de mens in beweging. (…) het hart was op zoek naar nieuw bloed.” Een observatie waarmee ze de herhaalde, bruuske schommelingen in de verkiezingsuitslagen feilloos lijkt te duiden.
Sophie krijgt in haar teruggetrokken bestaan daarbij de nodige ethische overpeinzingen te verhapstukken. Het zijn universele gewetensvragen die onder elk autocratisch regime spelen: je eigen voorwaarden, grenzen en moed om aldanniet in verzet te komen tegen een heersende orde en opvattingen in een maatschappij. Haar familiebanden maken deze mijmeringen extra precair en gelaagd, omdat ze je tegelijk laten nadenken over hoe lang je ‘foute’ familieleden ontziet en beschermt. “Ik heb een dilemma’, zei ik. ‘Ik moet kiezen. Tussen mijn broer en de vrijheid.”

In een maatschappij waarin steeds vaker harde woorden klinken en vrijheden onder druk staan, raakt Noordervliet’s fictieve dystopie onaangenaam aan de herkenning. Het voelt allemaal – helaas – niet echt fictief. Dat daarbij het Commisariaat via verkiezingswinst aan de macht komt en zo de democratie kan ontmantelen, leest als een waarschuwing en een historisch memento. Een herinnering aan wat we hebben, makkelijk voor lief nemen en daarmee kwetsbaar maken. En dat we zelf in de hand hebben hoe behoedzaam we daarmee omgaan. Sophie: “Het is een vreemde gewaarwording, de wereld.”