Verontrustende begoocheling

Wanneer de waarheid maakbaar is, kan iedereen hem naar zijn hand zetten. Tegelijk glipt die door de vingers. In De verdwijning van Sieger Somerman speelt Jori Stam (1987) een vernuftig en verontrustend spel met perceptie en waarheidsvinding. En bewijst dat twijfel makkelijk wortel schiet en misleiding begoochelt totdat niets meer is wat het lijkt te zijn.

In De verdwijning van Sieger Somerman dompelt Stam je onder in de even boeiende als onheilspellende wereld van kunstmatige intelligentie en deepfakes. Zijn tweede roman draait om Ema Somerman, een 28-jarig Rotterdams IT-wonder. Op de vlucht voor haar verleden is zij als CTO bij het Noorse PROFIL belandt en de bedenker van Minotaur, een pendant van Meta, dat gemanipuleerde content detecteert. Wanneer anno 2025 een hoogwaardige deepfake van haar online verschijnt, ontvouwt zich een raadselachtig spel om de waarheid.
Dat verhaal vertelt Stam zonder het saai of al te nerdy technisch te maken. Ema heeft het natuurlijk sporadisch over bitrate en anti-alias, maar haar ware speurtocht speelt zich in de offline wereld af. Spil hierin is de mysterieuze verdwijning van haar vader, de journalist Sieger Somerman. En daarin ontkiemt meteen de eerste vertwijfeling. Want waar haar moeder haar vader allang dood heeft laten verklaren, gelooft Ema veertien jaar later nog altijd dat hij ‘vermist’ is. Het is maar wie je gelooft.

Het is wat PROFIl 'de verzuiling van de waarheid' noemt en die met AI bestreden moet worden: een maatschappij waarin ieder zijn eigen waarheid heeft. Wat dat betreft toont de roman de wereld van nu waarin mensen zich in eigen bubbels verschansen en nepnieuws en gemanipuleerde content iets zijn om alert op te zijn. Het werpt ook een waarschuwende blik vooruit naar 2035, wanneer in de woorden van de auteur 'de techfascisten' de macht over de waarheid hebben en controleren.
Stam laat in zijn raadselachtige verhaal over Ema zien hoe makkelijk misleiding en hoe onopgemerkt manipulatie van de werkelijkheid gaan. In korte hoofdstukken spingt hij in de tijd en vertelt hij levendig en gedetailleerd over haar verleden en heden. Haar rafelrandjes, gevoed door trauma, voelen menselijk, geloofwaardig. Om vervolgens die weergave vernuftig in twijfel te trekken. “Dat is een vreemd beeld dat je van je moeder schetst.” Als bij een hoogwaardige deepfake is het op den duur zoeken naar houvast, naar de bewijzen van echt of nep, waarheid of leugen.
De verdwijning van Sieger Somerman had even zo goed 'de verdwijning van de waarheid' kunnen heten. In het hele verhaal legt Stam die waarheid voortdurend in de waagschaal. Van de moeder die ‘de waarheid, de journalistiek’ als verzinsel neerzet tot Ema’s compagnon Solveigh die eist ‘nú honderd procent eerlijk’ te zijn tegen elkaar. “Het duizelde Mats dat de waarheid in allerlei vormen kon worden gegoten.” Uiteindelijk duizelt het niet alleen de ex-vriend van Ema, maar ook de lezer: want helemaal grip op het verhaal krijg je niet.

Ema noemt haar computer waaruit AI en deepfakes ontspruiten ‘Het Beest’. In die alias schuilt misschien wel de belangrijkste boodschap van deze begoochelende roman. Wie dit beest weet te temmen, heeft het in zijn macht. Wie daar niet in slaagt, is overgeleverd aan diens verontrustende krachten en machten.