Een biografie van een behouden(de) Duitser

"Den Namen dürft ihr nicht vergessen, Paul Schneider ist unser erster Märtyrer", waarschuwde Diettrich Bonhoeffer, toen hij hoorde dat zijn collega dominee in Buchenwald vermoord was.

Toen mijn werkgever me vertelde over een boek met als onderwerp een Duitse dominee die na verzet tegen het Nationaal Socialisme in een concentratiekamp overleden was, ging ik er eigenlijk van uit dat het om Bonhoeffer ging. Hier zijn al veel boeken over geschreven, met name ook omdat hijzelf een vee publicerende theoloog was en nog steeds vaak geciteerd wordt, ook in Nederland.

Niets was minder waar, het ging in dit boek over Paul Schneider. Hij draagt de bijnaam 'Prediger von Buchenwald' (de Dominee van Buchenwald). In een aantal Duitse plaatsen zijn er straten, scholen en kerkelijke gebouwen vernoemd naar de predikant. In het Duits en Engels zijn er een paar biografische uitgaven verschenen, deze worden ook als bronnen in het boek vermeld.

Schneider werd 1897 in Pferdsfeld geboren als tweede zoon van Gustav-Adolf Schneider und Elisabeth Schnorr. Hij had een goede band met zijn moeder en een groot respect voor zijn vader, die hervormd predikant was. Schneider meldde zich vrijwillig voor het leger en wilde graag als legerarts werken. In November 1915 kwam hij op het oostfront aan. Hij raakte in 1916 gewond en werd onderscheiden met het IJzeren Kruis. Na zijn genezing stuurde men Schneider weer naar het front, ditmaal naar het westelijk front.

Na zijn militaire dienst in de Eerste Wereldoorlog volgde Schneider een studie theologie. Tijdens deze studie kwam hij verschillende keren in een lastig geestelijk parket. Dit wordt in het boek uitgewerkt en ik ga hier verder niet te diep op in. Vooral werd hij hier beïnvloed door de werken van de filosofen Schleiermacher en Kierkegaard. Dit had van mij in het boek wel wat verder uitgewerkt mogen worden. Met name de opvattingen van Kierkegaard over Christendom en Christenheid zijn volgens mij bepalend voor de verder geestelijke koers van Paul Schneider geweest. Ook de ervaringen met de omstandigheden van de arbeiders in het Ruhrgebied bij Dortmund hebben zijn sociale opvattingen vormgegeven. Zo'n sociale stage was destijds niet heel gebruikelijk. Inmiddels is het gebied van de voormalige metaalsmelterij Phoenix omgevormd tot luxe woonwijk inclusief meer. Ik ga er nog wel eens wandelen. Ook voor de huidige arbeidersklasse overigens niet te betalen, maar dat ter zijde. Na de studie werd hij 1925 beroepen in Hochelheim. Het jaar daarop trouwde hij met Margarete Dieterich. Zij overleed pas in 2002 en heeft haar man dus lang overleefd.

In de loop van 1933 kregen de kerken onder het naziregime de eerste beperkingen opgelegd. Als reactie hierop werd im September 1933 de Pfarrernotbund opgericht, de voorloper van de Belijdende Kerk.(In het Duitse de 'Bekennende Kirche') Deze organisatie stelde zich ten doel om de invloed van het nationaalsocialisme op de kerken terug te dringen. Schneider werd actief lid van deze beweging. Vanwege zijn standpunten en kritiek op de volgens hem verwerpelijke publicaties van Joseph Goebbels en Ernst Röhm moest hij zijn standplaats Hochelheim opgeven. Interessant is het inkijkje in de kerkelijke structuur van die dagen. Schneider werd daarna beroepen in de gemeenten Dickenschied en Womrath op de Hunsrück. Een prachtig stuk Duitsland, ook nu nog steeds een vakantiereis waard. Voor Schneider betekende het een terugkeer naar zijn geboortestreek.

Na 4 verschillende arrestaties, dit wordt in het boek keurig uitgewerkt en behoeft hier geen verder commentaar, bracht men Paul Schneider naar het nieuw gestichte concentratiekamp Buchenwald over. Hier werd hij als gevangene 2491 in blok 22 werd ondergebracht en zware dwangarbeid moest verrichten. De predikant wist zich dankzij zijn goede fysieke conditie goed staande te houden in de steengroeve en nam zelfs regelmatig het werk van anderen over. Toen hij op de verjaardag van de Adolf Hitler tijdens het appel zijn pet weigerde af te nemen voor het hakenkruis, waarbij hij als reden opgaf dat hij het symbool van misdadigers niet wenste te groeten, werd hij publiekelijk afgeranseld en in de zogenaamde Bunker opgesloten.

Ondanks zware mishandelingen kon Schneider het ook nu niet laten vanuit zijn cel het evangelie te verkondigen.
Op paaszondag trok hij zich, ondanks heftige pijn, aan de tralies van zijn cel omhoog om de duizenden gevangenen op de appelplaats toe te roepen: 'Kameraden, hört mich. Hier spricht Pfarrer Paul Schneider. Hier wird gefoltert und gemordet. So spricht der Herr: Ich bin die Auferstehung und das Leben!'

Schneider verbleef langer dan een jaar in eenzame opsluiting en werd door de SS geslagen en mishandeld, net zo lang totdat hij lichamelijk een wrak was. Getekend door mishandeling kwam de predikant in de ziekenbarak terecht. Nadat hij in zoverre herstelde dat hem de martelingen niet meer direct waren aan te zien kreeg Schneider op 18 juli 1939 van de kamparts Erwin Ding-Schuler een dodelijke injectie toegediend. De schrijver verteld dit doormiddel van ooggetuigen, ondanks de extra onopgesmukte laag die dit geeft, huiveringwekkend in de vanzelfsprekendheid van de moord. Zijn vrouw werd bericht dat haar man was overleden en mocht het stoffelijk overschot naar Dickenschied laten brengen. Tot de bijzetting verbleef het stoffelijk overschot onder politietoezicht in een verzegelde kist in het protestantse ziekenhuis van Simmern.

Onder zeer grote belangstelling van de bevolking werd Schneider begraven. Onder de grote menigte bevonden zich ongeveer 200 predikanten. Treffend is de scene in het boek waarom de katholieke uitbater van het cafe de zaak sloot en de Gestapo eruit stuurde, omdat men de begrafenis wilde bijwonen. Margarete Schneider en haar kinderen vertrokken in de herfst van 1939 naar Wuppertal - Elberfeld , waar hen door de Belijdende Kerk een huis werd aangeboden. In Wuppertal is er overigens nog steeds een Nederlands Reformierte kerk. Google maar, mocht u een keer in de buurt zijn.

Het boek is compact van opzet, waardoor het soms wat context mist. De brieven van Paul Schneider zijn veelal compleet opgenomen, hij gebruikte vaak de kastanjeboom buiten de cel als metafoor voor zijn stemming. Maar leest u dat vooral zelf.
Verder is het vooral gericht op de behoudende stroming binnen het Christendom, wat logisch is, de hoofdpersoon behoorde hier ook toe. Hij was behoudend, maar geloofde zelf ook behouden te zijn.