Lezersrecensie
“Je moet vooruit, Maria”
Maria van Oekraïne is de derde historische roman van de Vlaamse auteur Mieke Vandromme. Ze overtuigt met dit op waarheid gebaseerde verhaal over Maria, die oorspronkelijk in Oekraïne woonde maar uiteindelijk in Mortsel België terechtkwam. Op de cover zien we haar staan als twintigjarige, samen met haar man Aloïs. Wat hen tijdens de Tweede Wereldoorlog is overkomen tart elke beschrijving. Maar we hebben hier ook met een historische ‘roman’ te maken. Dat betekent dat de auteur ook fictie gebruikt. Zij brengt er elementen in die de spanningsboog vergroten, voegt personages toe, zorgt met de ‘bedachte’ dialogen dat je het gevoel krijgt er zelf bij te zijn. Je voelt wat het hoofdpersonage Maria voelt, raakt betrokken bij alles wat ze meemaakt. Vandromme belicht een aspect van de oorlog dat nog niet zoveel aandacht heeft gekregen: wat de Ostarbeiterinnen overkomen is. Lisa Weeda schreef er over in haar veel geroemde roman Aleksandra en in 2021 was er in het Red Star Museum in Antwerpen aandacht voor Anna Husenko die uiteindelijk in contact kwam met een Belgische man en na de oorlog naar België emigreerde. Ook Maria was Ostarbeiterin. Haar verhaal kwam bij Mieke Vandromme terecht via haar kleindochter die in het Vlaamse Deurne woont. Zij vertelde het verhaal van haar baboesia, haar grootmoeder Maria.
Beschermengel tegen het kwaad
Het verhaal begint in 1932. Maria is dan zeven jaar. Meteen in de eerste zinnen laat Vandromme zien te kunnen schrijven. Ze zet je verbeelding aan het werk door niet sec hongersnood te beschrijven, maar door een impressie te geven wat het voor iemand betekent: “Tot in haar slaap hoorde Maria het geluid van lepels die over de borden schraapten. Ze voelde het zelfs, als een lichte trilling op haar huid. De honger was er altijd. ‘Wie het voedsel heeft, bezit de macht.’ Moeder sprak minstens een keer per dag die zin uit. Als een bezwering.” Oekraïne zucht onder de ijzeren vuist van Stalin, wordt leeggeroofd, onderdrukt. “Oekraïne wordt onder Stalin een lijkenhuis.” Maria’s vader is omgebracht door de aanhangers van Stalin, omdat hij weigert zich te onderwerpen en in de eerste hoofdstukken wordt duidelijk wat een ‘hongerepidemie’ is. Miljoenen mensen komen om door honger of worden vermoord. In 1938 sterft ook haar moeder. Maria komt terecht bij familie, waar ze zich nooit echt thuisvoelt. Ze koestert het icoon van de heilige Nikolaj dat ze van haar moeder gekregen heeft. Het is haar beschermengel, een motief dat in de hele roman opduikt.
Slaaf
Wanneer de Tweede Wereldoorlog uitbreekt worden de Duitsers aanvankelijk als bevrijders van het ‘stalinistische juk’ gezien, maar dat verandert snel. De Slavische mensen worden beschouwd als Untermenschen en worden als slaaf, “anonieme muilezels” gebruikt. In 1942 wordt Maria gedeporteerd en krijgt ze OST opgespeld, “drie witte letters op een lichtblauwe achtergrond. Op dat moment verloor ze haar identiteit.” Ze wordt als een moderne slaaf te werk gesteld in de Zeiss-fabriek in Jena om lenzen te maken. Het leven verschilt in ontberingen niet heel veel van wat er zich in concentratiekampen afspeelde: mishandelingen, geen of weinig voedsel, ziekte, ongedierte, onhygiënische omstandigheden, uitbuiting. “De vermoeidheid en ontbering stonden in hun gezichten gegrift als lijnen in de schors van vermolmde bomen.” Racisme ligt continue op de loer. Maar soms mogen ze op zondag een paar uurtjes het kamp te verlaten. Zo ontmoet ze de Belgische Aloïs, een Fremdarbeiter, die evenals zijn tweelingbroer Alfons in Jena bij de brandweer werkt. “Fremdarbeiter uit West-Europa en Ostarbeiterinnen vonden elkaar buiten het kamp en er ontstonden romances. De lichamen van de mannen en vrouwen versmolten in de bossen rondom Jena.” Dat gebeurt ook tussen Aloïs en Maria en er wordt een kind verwekt. Een kind in het kamp heeft nauwelijks overlevingskansen. Vrouwen worden tot abortus gedwongen. “Ze wil dat niet. Sinds enkele dagen voelde ze leven binnenin. Kleine plopjes als openspattende luchtbellen.” Maria zet door, geeft nooit op, heeft in Nikolaj een echte beschermengel. Aan het eind van de oorlog wordt Jena gebombardeerd. Op 5 april wordt haar zoon geboren en op 13 april wordt Jena bevrijd. Maar waar zijn Aloïs en Alfons? En hoe moet het nu verder? Vandromme leidt je naar een ontknoping die echt ontroert met een sleutelzin als deze: “Zij zou zwijgen en hij zou terugzwijgen en zo zouden ze elkaar begrijpen.” Zei haar moeder niet ooit: “Je moet vooruit, Maria.”
Kopermijnen
In korte hoofdstukken ontwikkelt het verhaal zich. De auteur zorgt voor een mooi tempo en ritme en trekt je het verhaal in. Er valt veel te genieten van de manier waarop ze sferen weet op te roepen volgens het principe ‘show don’t tell’. Bijvoorbeeld: “Er was een verdriet op haar gevallen, zo zwaar dat haar mondhoeken en oogleden naar beneden zakten. Haar rug boog zich tot een vraagteken.” Vandromme knipt haar verhaal op in vier grote delen, de fases in het leven van Maria: jeugd en deportatie; leven in het kamp; ontmoeting met Aloïs; bevrijding. De auteur leidt die in met markante passages uit Het schriftje uit Bor van Miklós Radnóti (1909-1944), een Hongaarse joodse dichter. Ze vonden dit boekje in zijn binnenzak toen hij opgegraven werd uit een massagraf. Hij werkte, opgeroepen voor de arbeidsdienst, in de kopermijnen van Bor en kwam daar om. Deel 1 begint als volgt: “Ik leefde op de aarde in een tijd / waarin wie sprak zich beter kon verbergen/ en zich in schaamte op zijn knokkels bijten.”
Grensland
Mieke Vandromme heeft op basis van nauwgezet onderzoek een verhaal geschreven dat je emotioneel raakt en mooi van taal is. Bijzonder zijn de cursieve gedeelten in het boek (echt fictie in dit geval) die een extra laag van spanning toevoegen.
Maria van Oekraïne is een verhaal over veerkracht, doorzettingsvermogen, geloven in je zelf, elkaar helpen, vertrouwen hebben. Het is meer dan een (levens)verhaal. Het houdt ons ook een spiegel voor. Mieke Vandromme zet je als lezer aan het denken. Als verhaal van onderdrukking, oorlog, ontheemd zijn, vluchten, in de steek gelaten worden, ontmenselijking, niet voor vol aangezien worden is het actueel. En hoe gaan wij om met mensen die alles achter zich hebben moeten laten? Kijk eens naar de afbrokkelende steun die rondom Oekraïne speelt? Zwijgen is toch geen optie? Dat geldt ook voor andere brandhaarden in de wereld. Meteen valt dan een passage uit het begin van de roman op: “Oekraïne dat letterlijk grensland betekende en dat zo dicht tegen Rusland aangedrukt lag dat ze in Moskou dachten dat het hun eigendom was. Maar Oekraïners hadden een eigen koppige wil.”
Maria van Oekraïne is een monument van een boek.
—
Recensie is eerder gepubliceerd op Bazarow
Beschermengel tegen het kwaad
Het verhaal begint in 1932. Maria is dan zeven jaar. Meteen in de eerste zinnen laat Vandromme zien te kunnen schrijven. Ze zet je verbeelding aan het werk door niet sec hongersnood te beschrijven, maar door een impressie te geven wat het voor iemand betekent: “Tot in haar slaap hoorde Maria het geluid van lepels die over de borden schraapten. Ze voelde het zelfs, als een lichte trilling op haar huid. De honger was er altijd. ‘Wie het voedsel heeft, bezit de macht.’ Moeder sprak minstens een keer per dag die zin uit. Als een bezwering.” Oekraïne zucht onder de ijzeren vuist van Stalin, wordt leeggeroofd, onderdrukt. “Oekraïne wordt onder Stalin een lijkenhuis.” Maria’s vader is omgebracht door de aanhangers van Stalin, omdat hij weigert zich te onderwerpen en in de eerste hoofdstukken wordt duidelijk wat een ‘hongerepidemie’ is. Miljoenen mensen komen om door honger of worden vermoord. In 1938 sterft ook haar moeder. Maria komt terecht bij familie, waar ze zich nooit echt thuisvoelt. Ze koestert het icoon van de heilige Nikolaj dat ze van haar moeder gekregen heeft. Het is haar beschermengel, een motief dat in de hele roman opduikt.
Slaaf
Wanneer de Tweede Wereldoorlog uitbreekt worden de Duitsers aanvankelijk als bevrijders van het ‘stalinistische juk’ gezien, maar dat verandert snel. De Slavische mensen worden beschouwd als Untermenschen en worden als slaaf, “anonieme muilezels” gebruikt. In 1942 wordt Maria gedeporteerd en krijgt ze OST opgespeld, “drie witte letters op een lichtblauwe achtergrond. Op dat moment verloor ze haar identiteit.” Ze wordt als een moderne slaaf te werk gesteld in de Zeiss-fabriek in Jena om lenzen te maken. Het leven verschilt in ontberingen niet heel veel van wat er zich in concentratiekampen afspeelde: mishandelingen, geen of weinig voedsel, ziekte, ongedierte, onhygiënische omstandigheden, uitbuiting. “De vermoeidheid en ontbering stonden in hun gezichten gegrift als lijnen in de schors van vermolmde bomen.” Racisme ligt continue op de loer. Maar soms mogen ze op zondag een paar uurtjes het kamp te verlaten. Zo ontmoet ze de Belgische Aloïs, een Fremdarbeiter, die evenals zijn tweelingbroer Alfons in Jena bij de brandweer werkt. “Fremdarbeiter uit West-Europa en Ostarbeiterinnen vonden elkaar buiten het kamp en er ontstonden romances. De lichamen van de mannen en vrouwen versmolten in de bossen rondom Jena.” Dat gebeurt ook tussen Aloïs en Maria en er wordt een kind verwekt. Een kind in het kamp heeft nauwelijks overlevingskansen. Vrouwen worden tot abortus gedwongen. “Ze wil dat niet. Sinds enkele dagen voelde ze leven binnenin. Kleine plopjes als openspattende luchtbellen.” Maria zet door, geeft nooit op, heeft in Nikolaj een echte beschermengel. Aan het eind van de oorlog wordt Jena gebombardeerd. Op 5 april wordt haar zoon geboren en op 13 april wordt Jena bevrijd. Maar waar zijn Aloïs en Alfons? En hoe moet het nu verder? Vandromme leidt je naar een ontknoping die echt ontroert met een sleutelzin als deze: “Zij zou zwijgen en hij zou terugzwijgen en zo zouden ze elkaar begrijpen.” Zei haar moeder niet ooit: “Je moet vooruit, Maria.”
Kopermijnen
In korte hoofdstukken ontwikkelt het verhaal zich. De auteur zorgt voor een mooi tempo en ritme en trekt je het verhaal in. Er valt veel te genieten van de manier waarop ze sferen weet op te roepen volgens het principe ‘show don’t tell’. Bijvoorbeeld: “Er was een verdriet op haar gevallen, zo zwaar dat haar mondhoeken en oogleden naar beneden zakten. Haar rug boog zich tot een vraagteken.” Vandromme knipt haar verhaal op in vier grote delen, de fases in het leven van Maria: jeugd en deportatie; leven in het kamp; ontmoeting met Aloïs; bevrijding. De auteur leidt die in met markante passages uit Het schriftje uit Bor van Miklós Radnóti (1909-1944), een Hongaarse joodse dichter. Ze vonden dit boekje in zijn binnenzak toen hij opgegraven werd uit een massagraf. Hij werkte, opgeroepen voor de arbeidsdienst, in de kopermijnen van Bor en kwam daar om. Deel 1 begint als volgt: “Ik leefde op de aarde in een tijd / waarin wie sprak zich beter kon verbergen/ en zich in schaamte op zijn knokkels bijten.”
Grensland
Mieke Vandromme heeft op basis van nauwgezet onderzoek een verhaal geschreven dat je emotioneel raakt en mooi van taal is. Bijzonder zijn de cursieve gedeelten in het boek (echt fictie in dit geval) die een extra laag van spanning toevoegen.
Maria van Oekraïne is een verhaal over veerkracht, doorzettingsvermogen, geloven in je zelf, elkaar helpen, vertrouwen hebben. Het is meer dan een (levens)verhaal. Het houdt ons ook een spiegel voor. Mieke Vandromme zet je als lezer aan het denken. Als verhaal van onderdrukking, oorlog, ontheemd zijn, vluchten, in de steek gelaten worden, ontmenselijking, niet voor vol aangezien worden is het actueel. En hoe gaan wij om met mensen die alles achter zich hebben moeten laten? Kijk eens naar de afbrokkelende steun die rondom Oekraïne speelt? Zwijgen is toch geen optie? Dat geldt ook voor andere brandhaarden in de wereld. Meteen valt dan een passage uit het begin van de roman op: “Oekraïne dat letterlijk grensland betekende en dat zo dicht tegen Rusland aangedrukt lag dat ze in Moskou dachten dat het hun eigendom was. Maar Oekraïners hadden een eigen koppige wil.”
Maria van Oekraïne is een monument van een boek.
—
Recensie is eerder gepubliceerd op Bazarow
2
Reageer op deze recensie
Meer recensies van Jan Stoel
Gesponsord
Verwacht het onverwachte van Getuige nr.8, de nieuwe rechtbankthriller van Steve Cavanagh met een twist. Wat als de enige getuige nog gestoorder is dan de moordenaar?
In Lijtje deelt Harmen van Straaten ontroerende en herkenbare verhalen over zijn dementerende moeder met zijn kenmerkende warmte, scherpzinnigheid en humor.
Een roman die bijna uit zijn voegen barst van emotie met een prachtige schrijfstijl en onvergetelijke personages, een verhaal dat je telkens weer zult willen herlezen.
Parijs 1942. Miri ontsnapt aan een razzia en komt terecht op het platteland. Op een nacht krijgt ze een gevaarlijke missie. Slaagt ze erin om zowel haar eigen leven als dat van anderen te redden?
Dé TikTok-sensatie van dit moment! Heerlijke cosy small town romance voor de fans van Gilmore Girls. Grumpy vs. sunshine én spice, wat wil je nog meer!
