Openheid? Je kwetsbaar opstellen? Of zwijgen?

“Januari 1984. Voor het venster zit een man in een stoel. Er is geen geluid en er is geen beweging. Hij kijkt zonder dat hij iets ziet, het is mijn vader. Zolang ik me herinner, leeft hij dit vlakke en gesteriliseerde leven.”

Met deze zinnen opent Wat onbesproken bleef, de roman/novelle van Niek Bremen (1947-2024). Het is Daniël, de zoon van Alwin Corten, die op deze manier naar zijn vader kijkt. Deze eerste zinnen roepen vragen op, zorgen voor spanning. Waarom zwijgt vader? En waarom ontdooide hij vroeger alleen wanneer zijn Duitse vrienden kwamen kaarten en drinken? Toen leek hij een heel andere man te zijn. “De tijd is voor hem stil blijven staan.”

Daniël is een oorlogskind, geboren in Berlijn in februari 1944. Zijn vader vertelt dat de moeder van Daniël is omgekomen tijdens een bombardement. Nu wonen Daniël, Alwin in Nederland. Louise, ooit de beste vriendin van Daniëls moeder Lotte, is altijd nabij. “Ik ben een beetje het kind van Louise. […] Ze woont tegenover ons. Haar woning is eigendom van Maier, een kennis van mijn vader.” Daniël is op zoek naar zijn identiteit. Hij wil weten wie zijn moeder was, waarom ze overleden is, waarom zijn vader zo is en wat de plek van Louise in het gezin is. Waarom zwijgen beiden over het verleden. Als Daniël naar zijn moeder vraagt komt Louise, die enerzijds ‘moeder’ lijkt en anderzijds huishoudster is, met verhalen die ze over zijn moeder vertelt. Louise kan niet veel meer vertellen en zegt: “Er is veel in mij vermoord.” Ook zij zwijgt. Daniël voelt zich bij dit alles steeds ongemakkelijker. Zo komt hij erachter dat Peter Maier en zijn vader Alwin Corten fout waren in de oorlog en samen in het Duitse leger zaten. Alwin werd in kamp Vught vastgezet, maar was daar slachtoffer van de haat tegen de geïnterneerden. Vader zegt dat hij geen moordenaar is en zegt dat in het Jiddisch. Vanwege de ziekte van Korsakov wordt Alwin opgenomen in een verpleeghuis. “Zijn hersenen krimpen,” zegt de dokter.

De rol van Daniël ten opzichte van zijn vader verandert. Hij kan niet meer met hem communiceren, kan de waarheid dus niet meer achterhalen. Het blijft, om naar de titel te verwijzen, onbesproken. En vader begint soms in het Duits te praten, zegt dat hij geen nazi was en dat hij anders was dan anderen. Dat roept nieuwe vragen op bij Daniël. Op 31 oktober 1984 sterft vader. In het ouderlijk huis gaat Daniël vervolgens op zoek naar het verhaal van zijn vader, moeder, Louise en ook zijn eigen verhaal. “Ik wil alles weten. Niets invullen, niets verzinnen of dromen. Weten.”

Verbonden met de oorlog

Hij vindt op zolder notities van zijn vader in de vorm van een dagboek met als rode draad het worstelen met wat je meegemaakt hebt als je ‘fout’ was. En dat er gradaties zijn in dat fout zijn. Vanaf dit moment in de novelle wisselt het ik-perspectief. Het eerste deel werd vanuit het vertelperspectief van Daniël verteld, nu wordt Alwin de verteller. Door dit ik-perspectief kruip je in het hoofd van de verteller en voel je wat hij voelt. Uit de notities ontrolt zich het levensverhaal van Alwin en diens Joodse vrouw Lotte. Alwin wordt opgeroepen voor de dienstplicht. Hij schrijft op wat hij meemaakt in de Tweede Wereldoorlog. Maar na de oorlog gaat het leven verder. Hoe kun je dan omgaan met wat je meegemaakt hebt, hoe beïnvloeden de opgelopen trauma’s je leven? Je kunt het alleen delen met mensen die hetzelfde hebben meegemaakt. Zie daar waarom vader zo veranderde als zijn vrienden kwamen kaarten.

Bremen heeft een indringend verhaal neergezet over vertrouwen, wantrouwen, trauma’s, zwijgen, schuldbesef en het onvermogen om los te komen van het verleden. Hij daalt diep in de psyche van zijn belangrijkste personages. Wat opvalt is hij van de belangrijkste personages twee kanten belicht. Zo wordt je geconfronteerd met twee versies van de vader. De man tijdens de oorlog en de getraumatiseerde man erna. Hij is kwetsbaar geworden, wil niets vertellen over dat wat hij in de oorlog heeft meegemaakt. Altijd is er de verbinding met de oorlog. Zelfs als Daniël een kamer zoekt dan regelt zijn vader die bij Peter Maier, zijn oude oorlogskameraad.

Blokkades

Niek Bremen, die kort voor het verschijnen van Wat onbesproken bleef overleed, weet de spanningsboog in het verhaal goed vast te houden. Hij doet dat in een beeldende stijl. De korte hoofdstukken zijn scènes die onderdeel uitmaken van de ‘film’ waarin Alwin verzeild is geraakt. De personages zijn mooi uitgewerkt en in een paar zinnen kan Bremen iemand karakteriseren. Dan zijn er die zinnen die je verbeelding aan het werk zetten. Zoals wanneer Daniël wordt gebeld om snel naar het verpleeghuis te komen: “Het is zo’n avond dat alles afsterft wat leeft. Zo’n dag kondigt zich nooit van tevoren aan. Die wil je overslaan.” Die zin is in feite de verbinding naar de notities van Alwin, een flashforward. Aan het slot van de roman, wanneer Daniël reflecteert op de aantekeningen van zijn vader, wordt het verhaal universeel en zie je de link tussen heden en verleden. “Nu begrijp ik dat het ondergaan van het kwaad niet alleen een ziekte van zijn tijd was. Het is een ziekte die in iedere tijd en in iedere werkelijkheid past, al zal die naar aard en omvang verschillen.”

Bremen heeft een (psychologische) roman geschreven die spot on is. Ieder woord is raak. Wat onbesproken bleef is een verhaal over het in je eigen hoofd gevangen zitten, over de blokkades die een onverwerkt trauma kan hebben op de rest van je leven. Openheid geven, betekent dat je je kwetsbaar toont. Daarom toch maar zwijgen, omdat het veiliger is of omdat je er gewoon niet over kunt vertellen?

—
Recensie verscheen eerder op Bazarow.com