Filosofisch gedachtenexperiment in YA SF-jasje

Disclaimer: ik ken de auteur ondertussen wel een beetje, want op Fantasyfestivals hebben we regelmatig met elkaar gesproken. Ik heb haar eerdere boeken ook gelezen. Ze schrijft op mijn verzoek een verhaal voor de volgende verhalenbundel die ik samenstel. Mijn vrouw wordt genoemd in het dankwoord van deze roman.

9+ Anna Lopez Dekker zal, dat staat nu wel vast, een blijvende stem zijn in de Nederlandstalige SF en fantasy. Dit is haar vierde boek (in ons taalgebied) en - en dat is vooral waarom ik de voorspelling van hierboven durf te doen - is weer heel anders dan haar andere boeken. Haar fantasytweeluik 'Lathrain' was 'anders dan anders', maar was nog duidelijk beïnvloed door de Tolkien-achtige fantasy. Daarna kwam ze met een SF-verhaal over het leven na de dood. Totaal anders. En dan nu een boek dat aanvankelijk een YA-fantasy lijkt, maar dat een SF-roman blijkt te zijn en met genoeg diepgang en thematiek om iedere lezer (ook de volwassene) aan te spreken. Na dit boek durf ik niet te voorspellen waar de auteur nog meer mee gaat komen en dat is hoe ik het het liefste heb.
Natuurlijk is alleen afwisseling van genre en verhaalsoort niet genoeg om een blijvertje te worden. Maar Anna Lopez Dekker kan schrijven. Wat een verademing was het om eens een boek te lezen zonder fouten op elke pagina, zonder verengelste uitdrukkingen (hier openen geen deuren), zonder verwijzingen van het verkeerde geslacht of vergissingen in meervoud/enkelvoud of tegenwoordige/verleden tijd. Een paar typefoutjes vond ik maar - makkelijk te negeren. Verder was mijn voornaamste kritiekpunt dat er tangconstructies voorbijkwamen die te voorkomen waren geweest. Maar als dat het enige is ... De stijl is verder niet ingewikkeld, en het register is dat van een YA-roman. Toegankelijk, maar met genoeg variatie om te blijven boeien.
Wat de auteur ook heel sterk doet, is een spannend verhaal schrijven zonder grootschalige actie of intense bedreigingen. De karakters staan hier centraal en ook al zijn hun zorgen (in elk geval in de eerste helft van het boek) behoorlijk kleinschalig, je leeft met ze mee als lezer. Heel invoelbaar weet Anna Lopez Dekker het te maken hoe een jonge vrouw zich beperkt voelt omdat ze wordt gedwongen een bepaald beroep uit te oefenen en niet naar meer te streven. Een ander raakt juist overspannen van een prestatiecultuur waarin ze haar talenten móet ontwikkelen. Ik vond de psychologie van de karakters goed uitgewerkt en het was ook duidelijk waarom ze in het verhaal de (soms ingrijpende) keuzes maakten die ze maakten.
Dat wil niet zeggen dat de karakters de enige factor zijn die ertoe doet. De werelden waarin ze leven zijn goed weergegeven, maar als SF-lezer ging mijn hart echt sneller kloppen door een deel waarin verschillende werelden voorbijkomen - allemaal gebaseerd op een ander uitgangspunt. De manier waarop de karakters deze beleven en hoe ze van elkaar verschillen was heel sterk beschreven en ik zat op het puntje van mijn stoel. Hier geeft de auteur een knap staaltje van haar kunnen - want ondanks dat er slechts beperkt tijd werd doorgebracht in elke wereld kwamen ze werkelijk tot leven. Dat het werkelijke einde wat snel werd afgeraffeld en enkele krachtige personages die bijna hun verstand hadden verloren wel heel eenvoudig worden tegengehouden, vergeef ik de auteur wel - het was anders wel een heel lang boek geworden, denk ik.
Bovendien gaat het in dit verhaal om de reis en niet om de bestemming. Het is de bedoeling van de auteur (meen ik te kunnen afleiden uit het verhaal) dat de lezer nadenkt over de parallellen tussen de werelden waarin de verschillende personages leven en de onze. De thematiek is vooral de manier waarop systemen de mens gevangen houden - en dan alle systemen (ook het systeem van schaamte en zelfbeschuldiging van enkele karakters aan het einde). Want deze interpretatiekaders die we onszelf opleggen of die ons door anderen worden opgelegd, dienen altijd als oogkleppen. We focussen ons op een of twee aspecten van het menszijn en daardoor worden we altijd blind voor andere aspecten. We zien niet eens meer dat die nog steeds invloed op ons leven hebben, en vragen ons af waarom ze ongelukkig zijn - als we toch precies doen wat het systeem van ons verlangt. En uiteindelijk falen we. Maar omdat het systeem wordt gezien als foutloos (in dit boek door een god gegeven, maar ons idee van de 'vrije markt' of de 'maakbaarheid van de mens' is ook een onwrikbaar systeem) kan de fout nooit in het systeem liggen of in de mensen die wél in staat zijn daarbinnen te floreren. De fout ligt in ons. We zijn 'onzuiver' zoals degenen in de ene wereld die niet tevreden kunnen zijn met wat het lot hen toebedeeld, of 'steenloze buitenringers' zoals de anderen die in de andere wereld uit de 'ratrace' willen stappen. Ik herkende de beide voornaamste systemen uit dit boek. Uit de kerk waarin ik opgroeide herkende ik het idee dat je je moet schikken in je plek, niet trots zijn op je natuurlijke gaven, niet je passies volgen, maar doen wat de anderen ook doen. En uit de maatschappij herkende ik het idee dat je carrière moet maken, hoge cijfers moet halen, promotie moet maken, ernaar moet streven ergens de beste in te zijn - want anders tel je niet mee.
Dit boek geeft geen oplossing - of het moet zijn dat als je durft los te laten mensen in onderlinge relaties kunnen floreren. Vrijheid is geen garantie voor chaos - wie dat denkt wordt geregeerd door wantrouwen (het idee dat de mens zelfzuchtig is ligt zowel ten gronde aan veel kerkelijke controle, als aan het kapitalistische idee van de vrije markt). Misschien zijn mensen wel sociale wezens, misschien deugen de meeste mensen wel (in de woorden van Rutger Bregman). Misschien kunnen we ontspannen.
Een boek dat de lezer hierover doet nadenken is de moeite waard. Niet voor de lezers geïnteresseerd in keiharde SF, niet voor de lezers die houden van spanning en sensatie, maar voor wie zich wil onderdompelen in een vreemde, maar toch vreemd vertrouwde wereld, naast sympathieke hoofdpersonen, is dit echt een aanrader.