Slachtoffer van een totalitair systeem

Het boek 'de man die weg moest' is soepel geschreven. De inhoud is schrijnend. De onmenselijkheid van het handelen van een totalitair systeem door wet- en regelgeving naar de visie van een dergelijk systeem om te zetten wordt goed weergegeven in dit waargebeurde levensverhaal. Het is een waarschuwing.

De man die weg moest is geschreven door een kleindochter van koopman Jacob Dirkmaat. Zij ontrafelt nauwgezet de gebeurtenissen en het proces die hebben geleid tot de dood van haar grootvader in 1943 in Oostenrijk. Het verhaal van het leven en dood van deze grootvader is in de familie omgeven door schimmigheid en onduidelijkheid. Er zijn weliswaar brieven in de familie geschreven door Mimi, een vrouw met wie Jacob in Wenen een relatie had, verder heeft niemand zich in hem verdiept.

Kort samengevat gaat het om het volgende.
Jacob Dirkmaat is een man uit een groot gezin in Broek op Langedijk. Hij begint zijn carrière als koopman en handelaar in groente en fruit. Jacob wil zichzelf ten opzichte van zijn familie en de buitenwereld bewijzen en probeert zijn handel tot over de grenzen uit te breiden. Hij heeft inmiddels een gezin gesticht. Door de crisis stort de handel in. Zijn vrouw overlijdt en Jacob vertrekt met zijn kinderen naar Amsterdam om daar een groentewinkel te beginnen. Hij krijgt een ongeluk en is een tijd werkloos en arm. De kinderen krijgen hier en daar werk en een karig inkomen. Jacob denkt in Oostenrijk opnieuw een handel op te kunnen starten dat kan niet in groente en fruit omdat de internationale regelgeving zowel in Nederland als in Duitsland dat niet toestaat. Inmiddels is Hitler aan de macht gekomen en heeft Oostenrijk geannexeerd. Jacob raakt via allerlei tussenpersonen betrokken bij de handel in lompen, het opkopen daarvan en het laten verwerken tot garen en stoffen. Joodse handelaren worden steeds meer geconfronteerd met beperkingen ook met betrekking tot het handeldrijven, Jacob wordt een soort tussenschakel. Ook de handel in lompen is door de Nazi's gebonden aan een strak regiem en regelgeving. Stoffen zijn nodig om uniformen voor de soldaten te maken en voor een deel ook voor het volk. Jacob belandt in een schemergebied van illegaliteit, hij vermoed dat en weet het niet zeker. Ook zijn zakenpartners bevinden zich in dat schemergebied. Het algemeen Duits recht geldt ook voor Oostenrijk en is uitgebreid met het Sondergericht waar de beschuldigde zonder meer als dader wordt aangemerkt en de strafmaat genadeloos is. Vanuit Berlijn komt de opdracht om de handel in lompen en stoffen verder te onderzoeken en de illegale handel aan te pakken. Jacob wordt opgepakt en raakt vermalen in de wet en regelgeving waarvan hij niet helemaal op de hoogte was en omdat tijdens zijn proces de regels verder worden aangescherpt. Om hem als voorbeeld te stellen, hij is bovendien buitenlander, krijgt hij toch de doodstraf hoewel eerst een mildere strafmaat werd opgelegd, blijkbaar greep iemand van hogerhand in. Zijn advocaat probeert een herziening van het vonnis te krijgen, dat lijkt op basis van het verweer een kans te maken, maar zeer waarschijnlijk wordt van hogerhand ingegrepen: de man moet weg. Zijn vriendin Mimi onderhoudt contact met de kinderen tijdens het proces, zij schrijft hen brieven en vraagt om geld en hulp. Dat blijft uit omdat de kinderen niet de middelen hebben, hoewel zij wel proberen om via contacten het vonnis te laten herroepen. De zaak is helaas niet kansrijk. Mimi probeert alles in het werk te stellen om gratie of een herziening van het vonnis te krijgen wat dus niet lukt.

Wat een Totalitair systeem kan aanrichten komt in dit boek, in dit leven van Jacob Dirkmaat, duidelijk naar voren. Voorin het boek staat een tekst van Joseph Goebbels: 'Het doel van de rechtspraak is niet primair vergelding of eventueel verbetering, maar het behoud van de staat. Er moet niet worden uitgegaan van de wet, maar van de overtuiging.'
In het nawoord door Friedrich Forsthuber, president van het Landesgericht fur Strafsachen Wien wordt de rechteloosheid en wetteloosheid en onmenselijkheid aangehaald en wijst hij op de afspraken die zijn gemaakt door de democratische rechtstaten verenigd in de Europese unie over het uitdragen en beschermen van de fundamentele waarden van de mens. Hij geeft daarbij aan dat wij ons zullen moeten blijven herinneren ook door de verhalen over verzetsstrijders en slachtoffers.