De sprankelende, pluralistische en inspirerende krantenstukken van Karel Capek

Ik hou erg van de romans van Karel Capek. Zijn onlangs vertaalde romantrilogie ( "Hordubal", "Meteoor" en "Een doodgewoon leven") vind ik bijvoorbeeld een ongelofelijk aanstekelijke ode aan de onuitputtelijke veelvormigheid van het bestaan: elk 'ik' is een veelheid van ikken, elke waarheid is een veelheid van elkaar tegensprekende of elkaar aanvullende waarheden, en elke stellige definitie van welk verschijnsel dan ook miskent de ontembare diversiteit van dat verschijnsel. Ook "Krakatiet" en "Oorlog met de salamanders" staan bol van deze rijke pluraliteit en diversiteit, en zijn bovendien leesfeesten vol inventieve humor. Een geweldige romancier dus, die Capek. En voor mij wordt hij nog geweldiger als ik bedenk dat hij altijd zijn vrolijke lichtvoetigheid behield, ondanks zijn heel pijnlijke en uiteindelijk dodelijke ziekte, ondanks de grimmige tijden van Nazisme, Fascisme en communisme waarin hij leefde, en ondanks dat zijn vaderland Tsjechoslowakije iets voor zijn dood door de Nazi's omver werd gelopen.

Naast romancier en toneelschrijver was Capek echter ook een heel productieve schrijver van columns en andere krantenstukken. "Believe in people" bundelt een groot aantal van die stukken, naast een selectie van ontroerende brieven aan Olga, de vrouw met wie hij een op zijn zachtst gezegd turbulente verhouding had. Mooie brieven zijn dat: heel pijnlijk en smartelijk soms, maar erg geestrijk en lyrisch. Nog mooier zijn echter zijn krantenstukken, want daarin is Capek vaak net zo geweldig op dreef als in zijn romans: even lichtvoetig, even hilarisch en humoristisch, minstens zo gevarieerd, en zeker zo sprankelend in zijn lofzang op de veelvormigheid. De ondertitel van deze bundel, "The essential Karel Capek", is niet eens overdreven: door deze bundel begrijp en waardeer ik naar mijn gevoel Capek nog beter, en vind ik hem nog inspirerender en ontroerender dan dat ik hem dankzij zijn romans al vond. "At best, the artist is someone who loves reality more than other people do, and who helps to see it more clearly", zo zegt John Carey in zijn mooie en informatieve inleiding. Precies zo'n kunstenaar is Capek in zijn romans en zijn toneelstukken. En ook als hij schreef voor de krant.

In zijn romans en zijn columns is Capek vaak erg sceptisch over politieke dogma's, filosofische of religieuze leerstelligheden, en over definities of vaste waarheden in het algemeen. Dat kan worden gezien als relativisme, maar dan volgens hemzelf in de zin van "an anxious attentiveness to everything that exists", gekoppeld aan de "comforting vista that things of this world are not once and for all finished an eternally valid, but that they can be made better without end". Hij spreekt zelfs van een "intoxicating breath of optimism […]: if we make room for life and creativity, we can overcome and realise everything". Capeks relativisme is om te beginnen enorm blikverruimend en geestverruimend: een hartstochtelijke oproep om de ogen wijd open te sperren en de verbeelding eveneens, en veel meer te zien en te ervaren dan de conventies ons lijken toe te laten. Bovendien is dit relativisme vol van hoop: niets ligt ooit vast, alles is in wording, zelfs de meest treurige en onveranderlijk lijkende realiteit kan op oneindig vele manieren veranderen in een rijke en inspirerende veelvormigheid vol lonkende perspectieven.

Daarom staat bij Capek altijd de veelvormigheid centraal, en daarom kiest hij nooit een overbekend perspectief dat alles vastlegt maar een veelheid van ongebruikelijke perspectieven. In de volgende passage verdedigt Capek dit mooi: "It seems that too many people can transfer themselves to the level of belief only by the method a fakir uses to achieve his mystical trance - I mean, by staring at the tips of their noses. Or, if you like, they cultivate looking at things from the angle of this or that opinion - the sharper the angle, the more cutting their critical judgements. I'm afraid that every single angle is only a section of the whole 360- degree reality. The world in which people live truly and fully is three-dimensional. There are nearer and more distant things in it. In a three- dimensional world a bird in the hand is worth two in the bush, and today is closer at hand than the future, and reality is more immediate than programmes. And there is room for both struggle and love, both private life and history, both nations and humankind. It is a pluralistic and an anything- you- like world, but mainly a world that is more dramatic and human than what reveals itself in the angle and light of a supremely dazzling thesis".

Niet de ene invalshoek van de definitie maar de oneindige veelheid van invalshoeken; niet de realiteit vanuit één perspectief maar de blik die de volle onuitputtelijke 360 graden poogt te omvatten, hoe onmogelijk dat ook is. Daar staat Capek voor, in zijn romans maar ook in zijn eindeloos gevarieerde krantenstukken. Simpele ijspegels kunnen in die stukken de aanzet zijn tot oneindig poëtische mijmeringen over de jeugd en over hoe alles in de wereld geleidelijk groeit en accumuleert. Een simpele stofzuiger groeit bij Capek uit tot onderwerp van eindeloze verbazing en verrukking. Alledaagse voorvallen, voorwerpen, gewoonten of woorden leiden bij Capek tot ongelofelijk inventieve meanderende essays vol verrassingen. Zo ook het met plezier werken aan een ambacht, of het met enige rustige beschouwelijkheid kijken naar het wereldnieuws, of het verschil tussen mannelijke politici die zich in abstracties en stelligheden verliezen en vrouwen die juist veel meer thuis zijn in het concrete zodat ze maar weinig affiniteit hebben met politiek. Of de in meerdere stukken sprankelend verwoorde gedachte dat zowel rationalisme als relativisme aanleiding zijn tot veel optimisme, omdat zowel de ratio als het besef dat alles relatief is ons motiveren om de werkelijkheid eindeloos te blijven exploreren, herontdekken en verbeteren. Met veel enthousiaste brille vertelt Capek ons dat het mooie van vakantie niet is dat je jezelf leegmaakt, maar dat je juist enorme volheid en bijna kinderlijk plezier voelt -of: zou moeten voelen- door de onbegrensde vrijheid van alle inperkingen die vakantie ons biedt. Tegelijk maakt Capek ook op fraaie wijze aannemelijk dat het rustig, aandachtig en met humoristisch plezier je werk doen ons veel meer vreugde geeft dan efficiënt werken met alleen oog voor veel productie. Kortom: in zijn stukken bezingt Capek steeds weer andere facetten van ons concrete alledaagse leven. Abstracties en dogma's schuwt hij voortdurend, evenals polemiek en bitterheid: daar is en blijft hij te speels voor, te optimistisch, te blijmoedig, te non- conformistisch ook. Daar waar anderen wanhopig zwegen, of het Nazistische Duitsland vervloekten, beschreef Capek een gastvrije herberg uit zijn jeugd die voor hem een mooie samenvatting was van het vele moois dat Duitsland ondanks alles ook nog te bieden had. Zelfs zoiets doodgewoons als het cultiveren en mooier maken van een eigen tuintje - en dus van een klein maar concreet en tastbaar stukje van de wereld- is voor hem aanleiding tot een lyrische beschouwing over hoop en optimisme. Zelfs nog in het rampjaar 1938...…..

Wat een inspirerende en optimistische pluralist was Capek toch, ook in barre tijden voor hemzelf en de wereld. Wat een aanstekelijk humoristische relativist was hij bovendien, en wat had hij een formidabele open blik en open geest. Wat een geweldige schrijver. Ik hoop dat veel mensen zijn romans lezen, met evenveel uitbundig plezier en ontroering als ik. En voor iedereen die van Capeks romans houdt, zijn deze krantenstukken volgens mij een must.