Absurditeit en leegte

Arnon Grunberg is volgens mij typisch een schrijver waar je voor of tegen bent: ook De man zonder ziekte krijgt weer evenveel juichende recensies (in Trouw en de NRC bijvoorbeeld) als afkeurende of zuinige kritieken (Volkskrant, De Groene). Zelf hou ik wel van Grunberg, omdat zijn toon en zijn wereldbeeld mij bevalt: typisch de toon van iemand die alles zinloos vindt en DUS om te lachen. Zijn personages gaan altijd volkomen ten onder, en nog op lachwekkende wijze ook: het zijn eigenlijk clowns tegen wil en dank zonder enige tragische grandeur, en precies dat is hun tragiek. Het lijken allemaal combinaties van Buster Keaton en Kafka, waarbij slapstick en vervreemding op erg originele wijze worden gecombineerd.

Dat is in De man zonder ziekte ook weer duidelijk het geval. Hoofdpersoon is Sam, een man zonder geloof en met weinig vertoon van gevoel. Soms stoort hem dat zelf ook. Zo is hij bij een afscheid van zijn vriendin bij een vliegveld 'lichtelijk beschaamd omdat hij het idee heeft dat hij haar niet liefdevol genoeg heeft bedankt voor het cadeautje. Dat hij zijn passie ten onrechte heeft onderdrukt. Zoals een sjaal zoek is, zo is Sams hartstocht voor zijn vriendin soms zoek'. Vintage Grunberg, die laatste zin: het niet kunnen tonen van je gevoel wordt vergeleken met het - ogenschijnlijk veel banalere- even kwijt zijn van een sjaal. Maar in het illusieloze universum van Grunberg is het een niet meer of minder banaal dan het ander: alles is uiteindelijk om het even.

Grunberg strooit weer flink rond met dat soort zinnen, en voor mij was dat een groot genot. En de lotgevallen van hoofdpersoon Sam vond ik een meesterlijke parabel van totale vervreemding. Hoe hij in Bagdad en in Dubai op grond van volkomen duistere verdenkingen wordt gearresteerd. Hoe hij voor zijn arrestaties al met enige gedempte weerzin kijkt naar de kleine kakkerlakken die zijn hotelkamer bevolken, waarbij die kakkerlakken een metafoor lijken voor de onderhuidse smerigheid die ons allemaal ooit zal bezoedelen. Hoe hij allerlei dromen koestert over architectuur als vormgeving van een betere wereld, om vervolgens steevast te ontdekken dat die dromen helemaal futiel zijn in deze brute wereld. Zoals trouwens ook al zijn Zwitserse waarden van neutraliteit en rationaliteit uiteindelijk alleen maar sniklachjes oproepen vanwege hun onnozelheid. Hoe hij door agenten wordt afgetuigd, daarbij zijn neus breekt, en daarna steeds het gevoel heeft dat die misvormde neus zijn hele gezicht overwoekert en in een clownsmasker verandert. De absurde sfeer in het door oorlog geteisterde Bagdad, en de al even absurde sfeer in het zwaar kapitalistische Dubai. De vele manieren waarop Sam beseft dat zijn identiteit eigenlijk alleen maar bepaald wordt door hoe anderen hem zien, waarbij het niet uitmaakt of die anderen zijn vrienden zijn of juist zijn vervolgers. Maar vooral Sams ongeloof en verbazing over zijn arrestaties, die hem beletten ontzetting te voelen over zijn toch tamelijk vreselijke lot. Dat overigens in al zijn absurdisme ook vrij lachwekkend is: Sam voelt zich vaak een clown om wie iedereen moet lachen. En misschien is juist dat wel zijn grootste tragiek.

De man zonder ziekte is korter en ook wat kaler geschreven dan b.v. Tirza en De asielzoeker. Zelf hield ik juist wel van de afdwalingen en groteske overdrijvingen in die laatste twee boeken, en ik vond die boeken ook beter, maar dat is een kwestie van smaak. Bovendien heeft ook De man zonder ziekte weer flink wat typische Grunberg-zinnen, waar ik ondanks hun zware treurnis breed om moest grijnzen en soms zelfs hard om moest lachen. En tegelijk was ik ook onder de indruk van Sams tragisch-ironische lot. Een mooi boekje kortom, dat nog wel enige tijd zal blijven nawerken in mijn hoofd.