Lezersrecensie
Schrijven zoals een expressionistische schilder schildert
Al een tijd lang was ik heel benieuwd naar de herontdekte Duitse klassieker “Duitse les” van Siegfried Lenz. Nu heb ik hem dan eindelijk gelezen, samen met mijn echtgenote. Dat was dubbele pret: prachtig boek, geweldige schrijver, en ik wil nog veel meer gaan lezen van Lenz.
Deze roman wordt, apart genoeg, gepresenteerd als strafwerk van de jonge Siggi Jepsen, gedetineerd in een jeugdheropvoedingsgesticht in het Duitsland van de jaren ’50. Dat strafwerk kreeg hij omdat hij niks kon beginnen met de opstelopdracht ‘De vreugden der plicht’: door dit onderwerp wordt hij zo overweldigd met herinneringen, stemmingen en associaties dat hij geen letter op papier krijgt. In deze roman (dit strafwerk) lukt dat wel. Maar dan niet als een opstel of realistisch verhaal met kop en staart. Siggi schrijft zoals een expressionistisch schilder schildert: hij evoceert op bijzonder zintuiglijke wijze de kleuren en klanken van het Noord-Duitse waddenlandschap waar hij is opgegroeid, schetst op meeslepende wijze zijn dromen en fantasieën, laat op prachtige wijze zien hoe een landschap voortdurend verandert omdat de lichtval voortdurend verandert, en ook hoe dat landschap (zowel het land als de omringende zee) doordesemd lijkt van veranderlijke diepten en wisselende stemmingen. Op dezelfde wijze beschrijft (of nee, ‘schildert’) hij de expressionistische schilderijen van een wereldberoemde dorpsgenoot: een volstrekt onconventionele schilder die ‘woede’ vangt in een grotesk mengsel van groen en rood, of ‘vrees’ door een in schrille kleuren geschilderde man die op zijn handen loopt vlakbij de ziedende zee, of zijn eigen gespletenheid in een zelfportret waarin zijn gezicht bestaat uit twee helften die elkaar onderzoekend aanstaren. Die schilder ziet zijn eigen groteske en expressionistische stijl als het enig passende antwoord op het landschap: dat is, in zijn opvatting, van een zodanig onuitputtelijk grillige rijkdom dat het alleen maar op grotesk-expressionistische wijze kan worden geschilderd. Iemand die echt goed kijkt naar deze wereld ZIET hem als expressionistisch schilderij. Daarom schildert deze schilder zoals hij schildert. En daarom, zo lijkt het, schrijft Siggi zoals deze expressionistische schilder schildert.
Al schilderend, en voor een deel tussen de regels door, vertelt Siggi ook een verhaal. Een meanderend verhaal, met een grillig en steeds verrassend verloop, maar toch: een verhaal. Vooral over zijn vader, een plichtsgetrouwe politiebeambte tijdens WO II, die in zijn plichtsgetrouwheid waakt over het ‘schilderverbod’ dat aan de beroemde schilder is opgelegd. Want tja, die schilder is naar de Nazistische normen van die tijd ‘ontaard’. En of de politiebeambte dat nou zelf ook zo vindt is niet eens relevant: het is zijn plicht om het schilderverbod te doen naleven, en plicht is plicht. Daaraan offert de beambte zonder nadenken zijn eigen vriendschap met de schilder op, en hij verwacht al even klakkeloos dat Siggi – die de schilder zeer bewondert- hem daarin ondersteunt. Dat doet Siggi uiteraard niet, en mede daardoor groeien de spanningen en de onderlinge vervreemding in zijn ouderlijk huis tot een kookpunt. Deze roman gaat dus over tegenstellingen als ‘collaboratie’ versus ‘verzet’, of ‘plicht’ versus ‘eigen geweten’, of ‘de wereld van de conventies’ versus ‘de onconventionele wereld van de kunst’. Dat is interessante thematiek.
Maar veel belangrijker vind ik nog de originele UITWERKING van die thematiek. Het mooie vind ik namelijk vooral dat Siggi nergens een conventionele held of conventionele opstandeling wordt: zijn opstand wordt vooral voelbaar gemaakt in zijn STIJL en de STRUCTUUR van zijn verhaal. Want hij geeft geen conventionele ‘beschrijvingen’, maar expressionistische beelden, en zin verhaal heeft geen kop en staart maar zit vol grillige wendingen en loopt steeds anders dan je verwacht. Voor vader Jepsen was wethandhaving ‘de vreugde der plicht’, voor de zoon daarentegen is het juist een innerlijke noodzaak om aan alle plichtmatige wethandhaving te ontsnappen. Precies die innerlijke noodzaak wordt voelbaar op alle bladzijden van “De Duitse les”. En vooral daarom vind ik dit dus echt een geweldig boek.
Deze roman wordt, apart genoeg, gepresenteerd als strafwerk van de jonge Siggi Jepsen, gedetineerd in een jeugdheropvoedingsgesticht in het Duitsland van de jaren ’50. Dat strafwerk kreeg hij omdat hij niks kon beginnen met de opstelopdracht ‘De vreugden der plicht’: door dit onderwerp wordt hij zo overweldigd met herinneringen, stemmingen en associaties dat hij geen letter op papier krijgt. In deze roman (dit strafwerk) lukt dat wel. Maar dan niet als een opstel of realistisch verhaal met kop en staart. Siggi schrijft zoals een expressionistisch schilder schildert: hij evoceert op bijzonder zintuiglijke wijze de kleuren en klanken van het Noord-Duitse waddenlandschap waar hij is opgegroeid, schetst op meeslepende wijze zijn dromen en fantasieën, laat op prachtige wijze zien hoe een landschap voortdurend verandert omdat de lichtval voortdurend verandert, en ook hoe dat landschap (zowel het land als de omringende zee) doordesemd lijkt van veranderlijke diepten en wisselende stemmingen. Op dezelfde wijze beschrijft (of nee, ‘schildert’) hij de expressionistische schilderijen van een wereldberoemde dorpsgenoot: een volstrekt onconventionele schilder die ‘woede’ vangt in een grotesk mengsel van groen en rood, of ‘vrees’ door een in schrille kleuren geschilderde man die op zijn handen loopt vlakbij de ziedende zee, of zijn eigen gespletenheid in een zelfportret waarin zijn gezicht bestaat uit twee helften die elkaar onderzoekend aanstaren. Die schilder ziet zijn eigen groteske en expressionistische stijl als het enig passende antwoord op het landschap: dat is, in zijn opvatting, van een zodanig onuitputtelijk grillige rijkdom dat het alleen maar op grotesk-expressionistische wijze kan worden geschilderd. Iemand die echt goed kijkt naar deze wereld ZIET hem als expressionistisch schilderij. Daarom schildert deze schilder zoals hij schildert. En daarom, zo lijkt het, schrijft Siggi zoals deze expressionistische schilder schildert.
Al schilderend, en voor een deel tussen de regels door, vertelt Siggi ook een verhaal. Een meanderend verhaal, met een grillig en steeds verrassend verloop, maar toch: een verhaal. Vooral over zijn vader, een plichtsgetrouwe politiebeambte tijdens WO II, die in zijn plichtsgetrouwheid waakt over het ‘schilderverbod’ dat aan de beroemde schilder is opgelegd. Want tja, die schilder is naar de Nazistische normen van die tijd ‘ontaard’. En of de politiebeambte dat nou zelf ook zo vindt is niet eens relevant: het is zijn plicht om het schilderverbod te doen naleven, en plicht is plicht. Daaraan offert de beambte zonder nadenken zijn eigen vriendschap met de schilder op, en hij verwacht al even klakkeloos dat Siggi – die de schilder zeer bewondert- hem daarin ondersteunt. Dat doet Siggi uiteraard niet, en mede daardoor groeien de spanningen en de onderlinge vervreemding in zijn ouderlijk huis tot een kookpunt. Deze roman gaat dus over tegenstellingen als ‘collaboratie’ versus ‘verzet’, of ‘plicht’ versus ‘eigen geweten’, of ‘de wereld van de conventies’ versus ‘de onconventionele wereld van de kunst’. Dat is interessante thematiek.
Maar veel belangrijker vind ik nog de originele UITWERKING van die thematiek. Het mooie vind ik namelijk vooral dat Siggi nergens een conventionele held of conventionele opstandeling wordt: zijn opstand wordt vooral voelbaar gemaakt in zijn STIJL en de STRUCTUUR van zijn verhaal. Want hij geeft geen conventionele ‘beschrijvingen’, maar expressionistische beelden, en zin verhaal heeft geen kop en staart maar zit vol grillige wendingen en loopt steeds anders dan je verwacht. Voor vader Jepsen was wethandhaving ‘de vreugde der plicht’, voor de zoon daarentegen is het juist een innerlijke noodzaak om aan alle plichtmatige wethandhaving te ontsnappen. Precies die innerlijke noodzaak wordt voelbaar op alle bladzijden van “De Duitse les”. En vooral daarom vind ik dit dus echt een geweldig boek.
3
Reageer op deze recensie
