De onvertelbare leemten van de geschiedenis

"Voorbij het geheugen" heeft als enige boek ooit de twee belangrijkste Russische literatuurprijzen gewonnen. Ook buiten Rusland wordt het zeer geprezen, hoewel soms met kritiek op de soms wat duistere en ongrijpbare poëtisch- filosofische passages . Zelf vermaakte ik mij prima,deels juist precies vanwege die passages. Soms duurde het boek mij weliswaar wat te lang, maar elke beginnende verveling werd tijdig weer verdreven door een onverwacht fraaie zin. En het boek als geheel vond ik intrigerend door zijn originele stijl en structuur

Maria Stepanova haalt in "Voorbij het geheugen" vele vergeten of verdrongen herinneringen naar boven aan haar joods- Russische familie, tot ver voor de 20e eeuw. Ze doet dat echter niet in een hecht samenhangend verhaal, maar in losse, fragmentarische hoofdstukken. In die hoofdstukken is bovendien vooral veel aandacht voor de onbelicht blijvende raadsels, de in schaduwen gehulde leemten, voor al het onverklaarbare en onbekende in al deze levens. Dat lijkt mij een statement op zich: het Rusland van Poetin heeft vooral aandacht voor het totaliserende verhaal dat zogenaamd alles belicht en verklaart, net als de communistische maatschappij voor Gorbatsjov, en Stepanova gaat daar tegenin door in te zoomen op de vele onverklaarbare details in de levens van zo vele raadselachtige individuen. De raadselachtigheid van al die levens vergroot ze nog door hun geschiedenissen onchronologisch te vertellen, en op vrij elliptische wijze bovendien. Ook combineert ze het vertellen met reflectie op de vele vreemdheden en weerbarstigheden van elk vertellen over elk verleden. En die reflectie verrijkt ze door veel schrijvers, kunstenaars en denkers aan te halen die in hun werk worstelden met het raadsel van herinnering en geschiedenis. Dat leidt tot fraaie passages over Nabokov en Proust, over Sebald, Borges en Sontag, over Barthes en Tsvetajeva en Achmatova en Mandelstam, en over de opmerkelijk vervreemdende kunst van Cornell, Charlotte Salomon en vele anderen. Die passages waren voor mij een plezier op zich, door hun filosofische diepgang, hun beschouwelijke rijkdom, en door de poëtische stijl waarin ze zijn geschreven. Bovendien maken die passages indringend duidelijk hoezeer elke vertelling over elk verleden vol zit met raadselachtige leemten. En dat geeft weer extra diepte en schrijnende inhoud aan Stepanova's gebroken verhalen over de geschiedenis van haar familie, en die van haarzelf.

Stepanova citeert bijvoorbeeld als volgt Sebald, over de onbevattelijke vernietiging van Dresden: "In het licht van wat we nu over de ondergang van Dresden weten, lijkt het ons onwaarschijnlijk dat iemand die destijds in een wolk van vonken op het Brülsche terras naar het panorama van de brandende stad stond te kijken, zijn gezonde verstand kon bewaren. Het normaal functioneren van de gewone taal in de verhalen van de meerderheid van de getuigen doet ons twijfelen aan de authenticiteit van de in hen bewaarde ervaring". Een tamelijk ijzingwekkende zin, die naar mijn smaak mooi benadrukt dat sommige ervaringen niet in coherente taal te vatten zijn en dus vervalst worden zodra je ze toch in zogenaamd coherente taal poogt te verwoorden. Dat laatste vermijdt Stepanova dan ook uit alle macht: niet voor niets zegt ze over al haar verwanten "hoe minder ik over hen vertellen kan, des te nader ze mij worden". En de titel van het boek is niet voor niets "Voorbij het geheugen".

Raadsels verheldert Stepanova dus niet, ze laat ze intact. Ze belicht niet, maar respecteert het duister. Ze respecteert bijvoorbeeld hoe opa Kolja zwijgt over zijn uiterst enerverende en armoedige jaren als dakloze. Ze maakt daarom opa Kolja's onverwoordbare leed alleen voelbaar in een vrij elliptische beschrijving van die ene keer dat opa Kolja een armenlied van vroeger zingt. "Met een onverwacht hoge tenor zet opa Kolja ineens in, met gesloten ogen en licht wiegend, alsof hij zich met zijn lichaam een weg baande in een donkere en schijnbaar bodemloze put […] De door hem gebrachte zeurende, simpele melodie leek op niets wat ik kende; geen branie, geen romantiek, alleen striemende gruwel - alsof iets van heel vroeger zich naar het licht had gewerkt en nu trillend in de kamer stond. Het was een smartlap over een jongetje in het buitenland en zijn eenzame grafje, maar noch in de woorden noch in de stem van de uitvoerder was iets menselijks, alsof hij zich plotseling aan de andere kant vond van het dagelijks leven, waar iedereen toch sowieso de ander al aan zijn laars lapte. Er woei een dodelijke kou door het huis". Daar laat Stepanova het bij. Ze vermijdt dus het "normaal functioneren van de taal" en het al te coherente verhaal waar Sebald voor waarschuwde. In plaats daarvan krijgen een beeld vol "dodelijke kou", "striemende gruwel" en "aan de andere kant van het dagelijks leven". Een beeld dat ik juist door zijn weerbarstige raadselachtigheid behoorlijk indringend vind.

Het boek is niet altijd zo somber: Stepanova is bijvoorbeeld ook erg goed in het beschrijven van bijna ongrijpbare verrukking of onverwoordbare schoonheid. En ze is voortdurend heel poëtisch en filosofisch. De verhalen over haar familie en haarzelf geven veel stof tot mijmeren en verwondering. Maar die verwondering neemt nog toe door Stepanova's filosofische en poëtische aandacht voor de onvertelbare leemten in elke geschiedenis. En vooral daardoor vond ik dit een rijk en intrigerend boek.