Zeker niet zijn beste boek, maar voor een verstokte liefhebber wel weer mooi

Ik ben nogal een liefhebber van Murakami. Ik hou bijvoorbeeld erg van "Ten zuiden van de grens", een boekje vol ongrijpbare melancholie en vergeefse liefde, net zo ongrijpbaar van stemming als het lied van Nat King Cole waar de titel naar verwijst. Ook hou ik van "Hard boiled wonderland", "Kafka op het strand" en vooral "De opwindvogelkronieken", waarin ruime aandacht wordt geschonken aan irrationele onderstromen in ons onbewuste die gestalte krijgen in raadselachtige en daardoor fascinerende surrealistische visioenen. Ik hou van de ongrijpbare vervreemding in Murakami's boeken, van het contrast tussen zijn onnadrukkelijke en soms keuvelende toon en de heftigheid van de emoties of van zijn surrealistische beelden: een contrast dat de vervreemding nog weer extra voelbaar maakt. Murakami lezen is voor mij ondergedompeld worden in een taalwereld waarin alles net is verschoven, waarin niets is wat het lijkt, en waarin mijn ratio niet meer helemaal geldig is. Door zijn boeken lijkt bovendien de wereld binnen en buiten mij bovendien eveneens vreemder geworden: vergelijkbaar met het gevoel van de personages in "1q84" die tegelijk wel en niet leven in hun vertrouwde wereld anno 1984. En ik hou wel van dat gevoel, omdat ik dan voor even attent ben op irrationele aspecten van mijn bestaan die ik meestal niet onderken, brave burgerman als ik ben.

Helaas zijn Murakami's boeken naar mijn smaak wel wat minder geworden. Ik vond b.v. "1q84" best nog wel goed (zie mijn recensies van alle drie delen), maar toch minder sterk dan m.n. "Opwindvolgelkronieken" en "Ten zuiden van de grens", en de boeken na "1q84" vond ik nog weer wat minder. En dat geldt helaas ook voor "Mannen zonder vrouw", zijn laatste verhalenbundel: veel recensies roepen dat Murakami met deze bundel weer helemaal terug is, maar ik vind dat niet, en vind b.v. de bundels "Na de aardbeving" en "De olifant verdwijnt" sterker. Voor mijn gevoel zijn de verhalen in "Mannen zonder vrouw" namelijk iets minder indringend: de vervreemding is net wat minder krachtig in beelden gevat, de onnadrukkelijke toon en het gekeuvel zijn daardoor net wat te overheersend. Maar niettemin is die zo kenmerkende Murakami-vreemdheid er ook in deze verhalen nog steeds, dus ook dit boek was voor mij als verstokte liefhebber best wel weer mooi.

In bijna alle verhalen draait het om mannen en vrouwen die hun geliefden niet krijgen, kwijtraken of zijn kwijtgeraakt. De redenen daarvoor blijven steeds deels in nevelen gehuld, evenals de emoties die worden opgeroepen: de personages begrijpen niet wat hen overkomt, waarom het hen overkomt en wat het met hen doet. Dat leidt tot ongrijpbare stemmingen vol melancholiek gemis, tot eindeloze mijmeringen over onoplosbare vragen over de eigen identiteit en die van de ander, en tot verbaasde blikken op overklaarbaarheden in het gedrag van henzelf en van anderen. Dit alles zoals gezegd in een merkwaardig keuvelende stijl, die erg aan de oppervlakte blijft hangen: naar mijn smaak overheerst dat gekeuvel dus te veel, maar aan de andere kant maakt juist die keuvelstijl wel mooi voelbaar dat de personages niet onder het oppervlak door kunnen dringen, geen greep hebben op dieper liggende oorzaken, en zich behoorlijk verweesd en beroofd van houvast voelen. De wezenloosheid van het gekeuvel onderstreept dus hun vervreemding. En tegelijk staat dat wezenloze gekeuvel ook in contrast met de heftige beelden en emoties die heel soms doorbreken, als een plotselinge onbegrijpelijke breuk in het oppervlak. Zo is er een merkwaardig verhaal over een cosmetisch chirurg (over "oppervlak" gesproken), die zijn leven lang gedijt bij tijdelijke buitenechtelijke relaties, maar in een geval helemaal de zelfcontrole verliest zodat hij helemaal verloedert en doodhongert. Dit om voor hemzelf en voor de verteller volkomen ongrijpbare redenen. Wel wordt tussen de regels door de suggestie gewekt dat duistere fascinatie voor het leed van doodgehongerde slachtoffers van Auschwitz hier een rol speelt, en dat "iets" deze cosmetische chirurg ertoe heeft gedreven om soortgelijke grensoverschrijdende ervaringen te ondergaan, ook al betekent dat zijn dood. En deze drift tot transgressie wordt niet eens puur negatief voorgesteld: “Zonder zo’n orgaan dat ons leven opstuwt naar ongekende hoogten of laat neerstorten in peilloze diepten, ons hart in verwarring brengt, ons prachtige visioenen toont en soms de dood in drijft, zou ons leven maar een saaie boel zijn”. De verteller heeft, naast uiteraard deernis en afschuw, dus kennelijk ook enige bewondering voor de radicaliteit van deze zelfvernietiging: als we ons afsluiten voor peilloze diepten sluiten we ons ook af voor prachtige visioenen, en dan is er alleen de doodse sleur en eenvormigheid van alledag. En ook voor de cosmetisch chirurg was er wellicht iets positiefs in zijn zelfvernietigende transgressie: "Misschien had hij aan het eind van zijn leven iets van een antwoord gezien op de vraag: wat ben ik voor iemand?".

Nou is het volgens mij ook niet zo dat alle verhalen in deze bundel over transgressie gaan. Maar een aantal ervan, m.n. het prachtige verhaal "Kino", gaat wel over het weer leren voelen van een enorme liefdespijn die de hoofdpersoon steeds had verdrongen. Waarbij zowel de verdringing als de herontdekking van dit gevoel in mooie, vrij surrealistische beelden is gevat. En in een ander verhaal, "Sheherazade", vereenzelvigt de verteller zich met "kaakloze lampreien die zich aan rotsblokken hadden vastgezogen en verscholen tussen wier in het water heen en weer wiegen. [...] Ten slotte ging de zon onder, en alles om hem heen werd in diepe duisternis gehuld". Een fascinerend, raadselachtig beeld, dat door zijn associaties met diepe wateren en duisternis nadrukkelijk naar onbewuste sferen lijkt te verwijzen. Maar ook een beeld zonder grijpbare betekenis. Niettemin, de verteller lijkt in dit beeld wel een begin van een antwoord te zien op de vraag wie hij is, net als de cosmetische chirurg dat misschien deed aan het eind van zijn leven.

In mijn beleving gaan al deze verhalen om ongrijpbare emoties van gemis, pijn en verlies, en om ongrijpbare ervaringen die de grenzen van de ratio doorbreken, zodat de personages misschien "iets van een antwoord" krijgen op de onbeantwoordbare vraag "wie ben ik?". Het zijn dus een soort ontdekkingsreizen in het raadsel van de eigen identiteit. Die ontdekkingsreizen zijn naar mijn smaak minder meeslepend beschreven dan in veel andere Murakami-boeken, maar het blijven mooie reizen. Dus heb ik ook dit naar mijn smaak wat mindere Murakami-boek met plezier gelezen.