Een fenomenaal meesterwerk

Joseph Conrad geldt als een grootheid, vooral dankzij “The heart of darkness” en “Lord Jim”, en “Nostromo” (gepubliceerd in 1904) is volgens veel Conradofielen zijn beste werk, volgens sommigen zelfs het beste Engelstalige boek van de 20e eeuw. Nou ja, dat laatste weet ik niet, maar een ding weet ik wel: dit is een van de geniaalste boeken die ik dit jaar las. Een fenomenaal meesterwerk van de zeldzame buitencategorie, waaraan ik eigenlijk wel zes sterren zou willen geven. Een weerbarstig boek, dat zeker, en ik moest mij er eerst wel in worstelen, maar toen dat eenmaal was gelukt raakte ik helemaal overdonderd en zat ik in stilte te applaudisseren bij elke zin. En dat dus ruim 500 bladzijden lang.

Het verhaal speelt in Costaguana, een fictieve Zuid-Amerikaanse republiek, waarin politiek geweld hoogtij viert en waar moedwil en misverstand regeert. Ingezoomd wordt vooral op de stad Sulaco, die totaal uiteengerukt wordt door revolutie en contra-revolutie, door redeloosheid en chaos die in beweging gezet wordt door verlammend materialisme, of door blind idealisme, of door een mengeling van beide. En dat alles wordt nog weer extra in beweging gezet door een naburige zilvermijn, geëxploiteerd door de even idealistische als verblinde als monomane Engelsman Gould: een zilvermijn die, door de schier oneindige rijkdommen die zij belooft, de toch al verhitte gemoederen opzweept tot een totaal uitzinnige redeloosheid. Een decor dus dat dampt van de spanning.

En die spanning voert Conrad nog enorm op door zijn bijzonder eigenzinnige, ‘modernistische’ wijze van vertellen. Ten eerst zwenkt hij geregeld van het ene personage naar het andere, zodat het vertelperspectief vaak verandert en je als lezer soms meerdere versies voorgeschoteld krijgt van een en dezelfde gebeurtenis. Bovendien vertelt hij niet lineair, maar via flash-backs en flash-forwards: je ziet als lezer een spectaculaire maar ook duistere ontknoping, krijgt dan via een combinatie van flash-backs geleidelijk meer informatie over wat er aan die ontknoping vooraf ging, en beetje bij beetje krijg je een beter beeld van wat er in die ontknoping eigenlijk gebeurde. Zonder echter dat die ontknoping geheel wordt verklaard: de personages geven allemaal een verschillende uitleg, spreken daarbij elkaar tegen, en spreken bovendien vaak zichzelf tegen omdat zij door innerlijke strijd en redeloze aandriften worden verscheurd. En zo word je dus als lezer ondergedompeld in een wereld vol verwarring, misverstand, redeloosheid, twijfel. Conrad doet dat naar mijn smaak echt briljant. Daardoor is “Nostromo” een m.i. heel meeslepende verbeelding van de politieke chaos die in Zuid-Amerikaanse landen helaas maar al te bekend is. En trouwens niet alleen daar: chaos, moedwil en misverstand regeert volgens Conrad overal, en ons gevoel van redelijkheid of van greep op de wereld is een illusie. Uiteindelijk zijn we hulpeloze en nietige wezens, en dolen we allemaal totaal eenzaam en alleen rond in het even immense als onverschillige universum. Die boodschap herhaalt Conrad steeds opnieuw, maar dan wel veel mooier geformuleerd dan ik het nu doe. En vooral die formulering zorgt er voor dat ik iedere keer weer jubel bij de toch bepaald niet vrolijke boodschap. Of er op zijn minst een bepaald soort vrede en berusting bij voel: ja, hij is somber, die boodschap, maar hij is erg overtuigend, het is zoals het is, en het geeft voldoening dat het op zo’n mooie manier kan worden gezegd. Conrad kan echt adembenemend de immense wolkeloze hemel beschrijven, en je zo doordringen van de immense natuurpracht en van je eigen nietigheid. Hij kan ook echt als geen ander beschrijven hoe een belangrijk persoon, lopend op een bergpad, er van veraf uitziet als een bizarre tor. Met een paar zinnen tovert hij je het geraas van een waterval voor ogen, waarbij dat geraas dan ook symbool staat voor het kolkende gemoed van enkele van de personages. Op ongehoorde wijze beschrijft hij hoe een dode bij een open raam zit, en lijkt te kijken naar de weidse maar lege nacht en de al even weidse maar lege sterrenhemel. Op werkelijk adembenemende wijze laat hij ons de totale verlatenheid zien van een eiland, omringd door lucht, zee en leegte; nog adembenemender is hoe die totale verlatenheid een van de personages tot waanzin en zelfdestructie drijft. Waarbij Conrad niet nalaat te suggereren dat dit personage met een existentiële eenzaamheid wordt geconfronteerd die ook de onze is.

Ik vind “Nostromo” dus een weergaloos boek: retespannend van inhoud, meeslepend door de non-lineaire wijze van vertellen, fenomenaal van stijl. Een boek dat zo briljant en suggestief over de menselijke eenzaamheid en nietigheid vertelt dat je meteen geneigd bent je met die eenzaamheid en nietigheid te verzoenen. Een kanjer, die Conrad. Ik ben blij dat ik dit boek (na o.a. “Lord Jim” en Heart of Darkness”) nu ook van hem gelezen heb, en ik zal zeker nog meer van hem lezen. Maar eerst moet ik bijkomen van dit boek!