Een meeslepende roman vol ondoorgrondelijk noodlot

Van de Braziliaanse schrijver Autran Dourado had ik nog nooit gehoord, en van zijn roman "Opera der doden" al helemaal niet. Maar op facebook werd die roman ineens zeer geroemd door een aantal smaakvolle lezers. Daardoor nieuwsgierig geworden kocht ik het tweedehands, en las ik het meteen. Dat was een goede inval: het is zonder meer een mooie roman, prima vertaald ook door meestervertaler Harrie Lemmens, en met een even informatief als inspirerend nawoord van diezelfde Harrie Lemmens.

De roman begint met een raadselachtig motto van Heraclitus: "De god van wie het orakel van Delphi is, zegt niets en verbergt niets: hij maakt kenbaar". Een uitspraak die ons als fascinerend maar onoplosbaar raadsel in het gezicht staart, net als de orakelspreuken van weleer: "iets" wordt kenbaar gemaakt, maar we kunnen niet analytisch of rationeel doorgronden wat dat "iets" is. En daarom is dit naar mijn gevoel een prima motto voor de roman als geheel: die sleept ons mee in irrationele werelden vol tragiek en noodlot, zodat we als lezer nooit helemaal rationeel doorgronden wat we zien. Evenmin als de personages zelf.

Zie bijvoorbeeld hoe een van de hoofdpersonen, Juca de Mus , bijna ondanks zichzelf een voor hem nauwelijks te bevatten ontdekking denkt te doen: "Toen was het dat hij ontdekte, niet door analyse of een ander met onderzoek vergelijkbaar logisch middel (daartoe was hij niet in staat als persoon, in zijn eigen wezen, door wat hij was in de eenvoud en ruwheid van zijn leven), maar door zijn herinneringen en de vergelijking met hetgeen hij zag en meemaakte, want zich herinneren en zien zijn vormen van leren, toen ontdekte hij dat er niet twee maar drie verschillende Rosalina's in één persoon zaten, of liever - twee dona Rosalina's die ondanks hun overeenkomst verschillend waren […]". Juca de Mus is zelf een meerledige persoonlijkheid: in werkelijkheid heet hij José Feliciano, hij is een bastaard- mulat met een volkomen gespleten herkomst, en mede door zijn voor hem volkomen verwarrende, seksueel- delirische verhouding tot Rosalina merkt hij half- bewust dat ook hijzelf voortdurend wordt gesplitst, gewijzigd, in meerdere persoonlijkheden veranderd. Maar die meerledigheid ziet hij nog sterker terug in Rosalina, zonder precies te begrijpen wat hij ziet. Of meent te zien. En dat niet- begrijpen wordt bij Juca de Mus steeds manifester . "Tegenover die absurde wereld had hij alleen maar te gehoorzamen", concludeert hij zelfs. Dat dringt tot hem door als zijn troebele verhouding met Rosalina een noodlottige - om niet te zeggen groteske- wending heeft genomen. Maar ook eerder al lijkt het alsof hij en Rosalina alleen maar gehoorzamen, en alleen kunnen meebewegen met een duister noodlot. Wat overigens voor andere personages in "Opera der doden" net zo sterk lijkt te gelden.

Vrij vroeg in de roman wordt het huis waarin Rosalina woont als volgt beschreven: "Bekijk alles vanuit verschillende hoeken en onderga het, laat uw oog nooit rusten, volgt het voorbeeld van de rivier, die altijd stroomt, zelfs als ze stilstaat verandert ze voortdurend. Zie het effect, puur een kwestie van gevoel, laat uw fantasie werken; zie de schijn van de barok, zelfs in beweging is het net een stilstaande rivier; zie het spel van licht en schaduw, van vol en leeg, van rechte en kromme lijnen, rechte die zich splitsen om verderop door te gaan, windingen en draaiingen, u zult altijd weer iets nieuws ontdekken. Iedere keer dat u het ziet, iedere hoek van waaruit, ieder tijdstip waarop u het ziet, levert een andere vorm, een ander beeld op. Kijkt u naar believen naar het huis of de geschiedenis". Mooi staaltje schrijfkunst, mooie toespeling op Heraclitus' gedachte dat het bestaan een veranderlijke en voortdurend stromende rivier is. Mooi ook hoe stilstand en beweging bij Dourado vervloeien, net als licht en schaduw en rechten en krommen. En dat alles krijgt nog extra symbolische lading omdat het een hybride huis is: gebouwd door de vrij wrede en beestachtige grootvader van Rosalina, en vervolgens van een nieuw dak en versierselen voorzien door Rosalina's meer moderne vader. Een huis kortom waarin twee verschillende tijdperken met elkaar zijn versmolten, maar zonder ooit een eenheid te worden. Een huis kortom dat onverzoenlijkheid van tegenstellingen symboliseert: omdat de tragische dood van de grootvader (Lucas Procopio) en van de zeer van hem verschillende vader nog door dat huis spookt, omdat klokken zijn stilgezet na de nooit geaccepteerde dood van Rosalina's moeder, omdat Rosalina zelf zich in dat huis afzondert van de buitenwereld samen met Quiquina, een vrouwelijke bediende die geen spraakvermogen meer heeft. Niks beweegt, want alles stagneert. Maar tegelijk is alles in beweging, omdat niets in het huis - en in deze roman- definitieve vorm krijgt. En de ondoorgrondelijkheid van dat alles wordt nog extra voelbaar gemaakt door passages als: "Het huis leefde 's nachts, of overdag in die holle stilte zo somber alsof het nacht was, alsof je een hart hoorde, alsof het een hart was dat tikte als een klok. Het hart van wie? Van haar moeder, haar vader, Lucas Procopio? Kwam je nooit achter. Misschien wel het hart van het huis".

Ik ga niks verklappen over de plot van "Opera der doden", alleen dat die plot door zijn barokke karakter en zijn leemten mooi past bij de ondoorgrondelijkheid van het noodlot dat alle personages treft. Maar die ondoorgrondelijkheid komt naar mijn smaak nog mooier naar voren door de vele symbolen en motieven die Dourado gebruikt. Bijvoorbeeld in de boven geciteerde passages over de barokke veelvormigheid van Rosalina's huis, en het nachtelijke leven van dat huis. Of ook het beeld van de gapende kloven die soms zomaar ineens lijken te ontstaan midden op de landwegen, een beeld dat Juca de Mus angst aanjaagt omdat het hem doet denken aan de gapende chaos en open graven, en dat terugkeert in passages als "Dat wachtende lijf, dat gloeiende lijf, dat mysterieuze lijf kon hem verslinden als de nachtelijke muilen van de kloven". Mooi is ook hoe het verhaal steeds van perspectief verandert, en we dus steeds de innerlijke monologen van steeds andere personages volgen. Of soms een wij- perspectief, als van een Grieks koor. Waardoor het verhaal nog veelvormiger wordt, te meer omdat die innerlijke monologen raadselachtige combinaties zijn van stilstand (er is geen handeling, alles gebeurt in het hoofd zonder enige voortgang) en beweging (want in dat hoofd kolkt het van de verschuivingen, delirerende beelden en heen- en- weer gaande twijfels). Ook wordt er nogal eens naar mythen verwezen, die voor Dourado eerder uitvergrotingen van het raadsel lijken te zijn dan oplossingen ervan. Veel passages zijn bovendien doordesemd van delirium en koortsdroom. En daaruit ontwaken leidt bepaald niet tot verklarend inzicht: "Herrijzenis en pijn. De pijn, het gevoel te bestaan. Zo, met haar ogen dicht, was de wereld roze, roze en pijnlijk. Licht en pijn, de eerste kennismaking met de wereld".

Een fraai boek kortom, dat mij juist door zijn ondoorgrondelijkheid overtuigt. Of, beter gezegd misschien: dat mij meesleept en ontroert omdat het zo helder en overtuigend laat zien hoe ondoorgrondelijk het lot kan zijn. Wat Rosalina en Juca de Mus overkomt wordt niet verhelderd, verklaard of in rationele termen geanalyseerd, maar in al zijn raadselachtigheid getoond. En vooral daarom las ik "Opera der doden" met veel plezier.