Hitler als het verontrustende Niets

Jaren geleden had ik deze roman al eens gelezen. Maar ik was wel benieuwd hoe de herlezing, jaren later, mij zou bevallen. Nou, prima dus. Ik vond boeken als De procedure of Het stenen bruidsbed wel nog wat meeslepender, en soms vond ik Siegfried wat al te maf en gekunsteld, maar het blijft toch een erg origineel en mooi boek.

Siegfried begint eigenlijk opvallend vermakelijk: het personage Rudolf Herter is in al zijn arrogantie zo overduidelijk een alter ego van Mulisch zelf dat het bijna komisch wordt, en hij doet vanuit die rol ook allerlei prikkelende uitspraken over aard en waarde van het schrijverschap. Uitspraken die ik jaren geleden misschien minder goed begreep en minder wist te waarderen, omdat ik toen heel weinig Mulisch gelezen had. Maar inmiddels heb ik wel leren houden van de mythomane, soms megalomane Mulisch, en ook van zijn neiging om raadselachtige aspecten van de werkelijkheid nog eens uit te vergroten in het alchemistische laboratorium van zijn fantasie. Herter heeft, als rechtgeaard alter ego van Mulisch, een droom: hij wil met zijn fantasie een soort fantastische en bijna alchemistische proefopstelling bedenken, een web van fictie, en DAARIN wil hij Hitler dan vangen. Hij wil dus, bij wijze van gedachte experiment of fantasie experiment, een verhaal bedenken dat fictioneel en zelfs fantastisch of zelfs bizar is, maar juist daardoor nieuw licht op het raadsel Hitler werpt. Zoals de wetenschapper meer leert over een proefpersoon door deze in een laboratoriumsituatie te observeren, zo wil Herter meer leren over Hitler door hem te observeren als personage in een verhaal.

Ik zou te veel verraden als ik precies ging uitleggen in hoeverre Herter dit lukt (of juist niet lukt) en op welke manier. Maar naar mijn gevoel slaag Mulisch zelf er, via Herter, wel in om op zijn minst een prikkelend perspectief op Hilter te werpen. Wel een heel speculatief licht, naar de smaak van sommigen ongetwijfeld een al te gekunsteld licht, een bizar licht ook. En zeker niet een licht dat kan gelden als 'het laatste woord' of 'de ultieme verklaring'. Maar volgens mij wil Mulisch dat ook helemaal niet: hij zoekt naar mijn idee juist naar een manier om de volslagen onverklaarbaarheid en onbegrijpelijkheid te laten zien van het fenomeen Hitler. En dat lukt hem naar mijn idee heel aardig. Eerst ontdekt Herter een volkomen onbekend bizar feit uit Hitlers levensgeschiedenis. Ik ga niet verraden wat, maar de kern is volgens mij dat dit 'feit', of het nu waar (of zelfs maar geloofwaardig) is of niet, juist door zijn volkomen bizarre karakter een motor wordt voor Herters fantasie. Want die fantasie slaat vervolgens echt helemaal op hol. Buitelend over allerlei filosofen (Kant, Otto, Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger) concludeert Herter, in een bijna delirisch en hemzelf verrassend betoog, dat Hitler eigenlijk een absolute singulariteit in mensengedaante is, een zwart gat dat alle materie opzuigt, het Niets, het niet-zijnde, de negatie van alle rationaliteit. God was volgens Heinrich Otto een mysterie dat tot sidderend ontzag en fascinatie aanzette, maar uiteindelijk wel een positief fundament: Hitler daarentegen was de absoluut zwarte anti-versie van dit mysterie, een leeg masker waarachter gillende waanzin en leegte schuilt. Heidegger postuleerde een 'zijn' dat geen zijnde is (een ding 'is', maar het ZIJN van het ding is ongrijpbaar als het niets); Schopenhauer en Nietzsche schreven over de 'Wille' als een blind voortwoekerende dynamiek voorbij onze ratio en onze voorstelling, Kant gaf aan dat wij het 'Ding an sich' met onze ratio niet grijpen kunnen. Allemaal behoorlijk verontrustend, maar Hitler was van dat alles nog eens een overtreffende trap in het negatieve. Aldus Herter, in een even bizarre als vernuftige redenering. Tot zijn eigen schrik (en tot ongerustheid en ongeloof van zijn vriendin) ziet hij vervolgens ook allerlei verbanden tussen de waanzin van Nietzsche en de geboorte van Hitler. En in een soort hallucinatie tussen droom en sterven in heeft Herter ook nog een even bizar als meeslepend visioen van de laatste dagen van Hitler en Eva von Braun.

Ik hoop dat ik de waanzinnige zotheid van dit boek goed weet over te brengen zonder al te veel te verraden. Mijn punt is dan dat Mulisch volgens mij niet de waarheid van 'het fenomeen Hitler' in fictie heeft willen vangen (zoals in veel recensies werd beweerd), maar de raadselachtige waanzinnigheid van dit fenomeen. Hij wilde het raadsel niet verklaren, maar uitvergroten. En dat is hem in mijn beleving goed gelukt. Juist door het bizarre karakter van dit boek, juist door het gejongleer met complexe en duistere gedachten van complexe filosofen, juist door het af en toe delirerende karakter van Herters betoog. Tja, ik ga geloof ik nog maar even door met lezen en herlezen van de verbazingwekkende Mulisch. Puur verslavend, die man!