Uniek boek over de historische band tussen Nederland en Ghana

De historische banden tussen Nederland en zijn voormalige koloniën zijn alom bekend. Ghana was echter geen kolonie van Nederland, waardoor er nauwelijks concrete voorbeelden van 275 jaar gedeeld verleden te vinden zijn.

In ‘Dof goud. Nederland en Ghana sinds 1593’ vertelt Gijs van der Ham het verhaal van de historische banden aan de hand van voorwerpen en afbeeldingen in de collectie van het Rijksmuseum en andere musea. Dit krachtige idee ondersteunt de verbeelding van het verleden, al vormt de hierdoor onvermijdelijke eenzijdige blik ook een belangrijke beperking.

Eeuwenlang werd zo veel goud geëxporteerd dat de Europeanen de kust hiernaar noemden. Verder waren ivoor en grein (een pepersoort) belangrijke exportproducten. Nederland vestigde zich hier in eerste instantie omwille van deze handel, die Pieter de Marees (1602) en Willem Bosman (1704) uitvoerig hebben beschreven. Voorts verzamelden zij gegevens van de Goudkust en zijn bevolking. In deze pre-koloniale periode bestond er een gecompliceerde machtsbalans tussen Afrikaanse en Europese handelaren, die gelijke handelspartners waren. Deze gelijkheid bestond overigens niet in de Amerikaanse samenlevingen.

Nadat de West-Indische Compagnie rond 1640 een deel van de kust van Brazilië had gekoloniseerd, waren werkkrachten op de lucratieve suikerplantages nodig. Om aan die behoefte tegemoet te komen begon de WIC met de trans-Atlantische slavenhandel, want in West-Afrika werden van oudsher slavenmarkten gehouden. De Nederlanders hadden fort Elmina in 1637 verkregen en tot hun hoofdkwartier gemaakt. Elmina groeide uit tot het middelpunt van de Nederlandse handel. Bij mijn bezoek dertig jaar geleden kon ik me daar een goede voorstelling van maken.

Van der Ham gaat uitgebreid in op de gevolgen van de handel. Zo vervijfvoudigde de bevolking in deze kuststreek in een periode van 60 jaar. Nederlandse mannen gingen vaak relaties aan met Ghanese vrouwen; hun kinderen bleven wonen in Elmina of gingen soms naar Nederland. De lucratieve handel leidde ook tot militair geweld met andere Europese grootmachten. Jammer genoeg gaat Van der Ham niet in op de vorming van het grote Ashanti-rijk, waarmee de Nederlanders nauwe banden hadden.

Na de afschaffing van de slavenhandel in 1814 heeft Nederland tevergeefs geprobeerd op andere manieren aan de betrekkingen met Ghana te verdienen. In 1872 werd besloten tot een vertrek, waarmee een einde kwam aan 275 jaar handelsbetrekkingen.

Dof goud is opvallend helder en toegankelijk geschreven. De omslagillustratie bij de eerste druk, een voor de WIC gemaakte gouden doos, is bij de tweede druk vervangen door een prent van Jacobus Capitein. Deze Afrikaan was als vrij jongetje met een slavenschip vanuit Elmina via Suriname naar Nederland gevaren en keerde na zijn studie Theologie in Leiden terug naar Elmina, waar hij predikant werd om de Afrikanen te bekeren.

Dof goud omvat een notenregister en ongeveer 90 afbeeldingen van voorwerpen, kaarten, tekeningen, gravures en schilderijen. Het boek is het eerste deel in de Landenreeks van het Rijksmuseum. Mijn eerdere recensies verschenen over India, Sri Lanka en Suriname.

Historicus Gijs van der Ham was elf jaar senior conservator geschiedenis bij het Rijksmuseum. Hij promoveerde op Zeeland 1940-1945 en schreef ‘200 jaar Rijksmuseum’, ‘Buitengaats’, ‘Nederlandse kunst 1800-1900’, ‘Geschiedenis van Nederland’, ‘De geschiedenis van Nederland in 100 voorwerpen’, ‘80 jaar oorlog’ en ‘Clara de neushoorn.’ In 2007 maakte hij in De Nieuwe Kerk Amsterdam de tentoonstelling ‘Held’ over heldenverering in Nederland.