Lisa Weeda - Aleksandra

Lisa Weeda is de kleindochter van de Oost-Oekraiënse Aleksandra, die al sinds de beëindiging van WOII in Nederland woont. In het werkkamp in Duitsland, waar veel geronselde meisjes uit de Oekraïne te werk gesteld werden, ontmoette ze een Nederlander van wie ze zwanger raakte. Lisa voelt nu een sterke behoefte om het land van haar oma te leren kennen. Van oma Aleksandra krijgt ze een met rode en zwarte lijnen geborduurde doek mee, met het verzoek die naar het graf te brengen van oom Kolja, die in Loegansk begraven ligt. De geborduurde lijnen - rood voor liefde, zwart voor dood - symboliseren de levens van hun familieleden; de lijn stopt als zij of hij overlijdt. Maar bij de streng bewaakte grensovergang Oekraïne-Donbas wordt Lisa niet toegelaten. Ze maakt gebruik van een moment van onoplettendheid van de grenswachter wanneer er een man het graanveld inloopt en opgeblazen wordt, en rent weg naar de brug die ze over moet. Een soldaat komt haar achterna. Bijna aan het eind vd brug komt vd andere kant een man aanlopen die haar toeroept dat ze een veld in kan lopen. Dat doet Lisa. Maar in dit graanveld struikelt ze, valt met een klap voorover op de aarde en verliest het bewustzijn. Het boek eindigt op dezelfde plaats in het graanveld, waar Lisa weer bijkomt.

Een spannend begin, maar vanaf hier wordt lezen een hachelijke zaak. Je volgt Lisa in een koortsdroom - waar volgens mij haar bewusteloosheid het dichtstbij komt - die alle kanten uitschiet. Als spoelen in een weefmachine schieten we heen en terug door de tijd, wervelen we van het ene familielid naar het andere (al dan niet overleden), en horen we dwars door generaties heen evenzovele stemmen spreken. Zelfs witte herten met gouden geweien en een gouden pijl in hun rug spreken. Namelijk, elke Don Kozak die sterft verandert in een wit hert; samen zijn ze de voorouders die commentaar leveren.

Lisa Weeda maakt gebruik van een kunstgreep om haar (vaak noodgedwongen gefingeerde) familieverhaal bloot te leggen: met de klap die haar bewusteloos maakte, katapulteert zichzelf terug in de tijd naar het nooit gerealiseerde Paleis van de Sovjets, ooit een megalomaan project van Stalin. Hier ontmoet ze haar betovergrootvader Nikolaj en, tijdens hun omzwervingen door het immense gebouw, ook andere overleden familieleden. Op een ander moment stapt Lenin van z’n sokkel voor een praatje. Net als de genoemde herten en het Sovjetpaleis is dit een magisch element in Lisa’s verhaal. Een mooi, ook enigszins magisch motief vormt de geborduurde doek, die door de moeder van Aleksandra, Baba Mari, begonnen is toen onder Stalin duidelijk werd dat niets meer hardop gezegd mocht worden: ze ging wat niet gezegd mocht worden borduren.

Mijn conclusie: het boek omvat een honderdjarige geschiedenis - via tot leven gewekte doden - van bloedvergieten, onderdrukking, hongersnoden en wisselende machtshebbers. Lisa Weeda heeft acht jaar gewerkt aan dit boek en haar inspanning verdient mijn achting. Toeval is, dat kort voor de verschijning Rusland Oekraïne binnenvalt; dit gegeven maakt het boek niet alleen háár familieverhaal, maar ook dat van vele anderen, en maakt het tegelijk actueel en dichtbij. Dat vond ik verrijkend, want ik leerde. Ook de enkele stukken waarin coherent over Lisa’s familieleden en hun geschiedenis wordt verteld, zijn boeiend - bijvoorbeeld die in het recente verleden in Loegansk 1914.
Maar ze verliest me tijdens de omzwervingen in het imaginaire sovjetpaleis, de overdaad aan perspectieven en tijdslijnen, de verschillende benamingen voor een en dezelfde persoon en de slecht geduide momenten waar iets eindigt en iets nieuws begint. Op een gegeven moment nam ik niet meer de moeite om het als een logisch geheel te lezen, ondanks de stamboom achterin. Ik ging de stukken lezen als afzonderlijke miniaturen, elk een verhaal vertellend, en soms zag ik waar dit of dat miniatuur verknoopt was met deze of die persoon. Als een iconostase, waarop elk icoon een heilige met zijn eigen verhaal verbeeldt, terwijl het heilige der heiligen erachter onzichtbaar blijft.