Wanneer de hel losbarst, neemt de chaos het over

Sinds haar succesvolle Old Filth-trilogie is Jane Gardam (1928) geen onbekende meer bij de Nederlandstalige lezers. Gelukkig worden haar eerder geschreven romans nu ook vertaald, en kunnen we nog meer genieten van haar humoristische, rake schrijfstijl.  

Op de klippen is de vertaling van een roman die Gardam meer dan veertig jaar geleden schreef, maar die – onder meer dankzij het vertaalwerk van Gerda Baardman en Kitty Pouwels – geen moment verouderd aanvoelt. De nostalgische sfeer die opgeroepen wordt, heeft vooral te maken met de jaren ’30, waarin het verhaal zich afspeelt.  

De achtjarige Margaret voelt zich aan de kant geschoven na de geboorte van haar broertje. Ze richt haar aandacht op Lydia, het dienstmeisje dat haar mee mag nemen op uitjes naar het bos en de zee. Margarets ouders behoren tot de Eerste Heiligen. Ze groeit op in een streng gelovig gezin waar de bijbel de basis van alles is en elke frivoliteit angstvallig vermeden wordt. De komst van de excentrieke Lydia – de fleurige paradijsvogel in het sombere huis – brengt de gezinsleden elk op een eigen manier totaal uit balans. En als dominostenen brengen zij vervolgens iedereen in hun omgeving ten val.  

Zonder het geloof belachelijk te maken, stelt Gardam zich kritisch op. Dat leidt tot heerlijke dialogen waarin Margaret haar moeder uitdaagt om het ontstaan van de wereld los van God te zien. Beide personages zijn taalvaardig en verdedigen hun standpunt met vuur. Bij de beginscènes krijgt de lezer al een indruk van de eigenzinnige manier waarop Margaret zich afzet tegen datgene wat ze kent. Tegelijk is ze te jong om actief rebels te zijn en doet ze haar best om aan de verwachtingen van haar omgeving te voldoen.   

Jane Gardam is een meester in het laconiek beschrijven van alledaagse taferelen. Dit zorgt voor een lichtheid die af en toe overgaat in pure slapstick. De roman ademt een Alice-in-Wonderlandsfeer waarbij Margaret van de ene vreemde wereld in de andere duikelt. Ze ontmoet er uitsluitend volwassenen, maar geen ervan lijkt zich als dusdanig te gedragen. Op een verbaasde manier bekijkt en vergelijkt ze hen en probeert ze betekenis te geven aan de wereld om zich heen.  

Hoewel Margaret steeds in het middelpunt van het verhaal staat, wisselt het vertelperspectief tussen de personages, en dat zijn er heel wat. De zorgvuldige manier waarop elk personage laagje voor laagje wordt opgebouwd, is een plezier om te lezen. Wat eerst een totaal absurde karaktertrek leek, krijgt betekenis wanneer je door de ogen van dat personage kijkt.  

Het weefwerk aan regels dat ‘normaal’ gedrag verzekert gaat langzaam rafelen, tot de draden met steeds meer kracht uit elkaar getrokken worden. Het ritme versnelt en het is soms moeilijk om alle veranderingen bij te houden. In die wervelwind aan gebeurtenissen dreig je de climax te missen. Hoewel Gardam op het einde alsnog op de rem gaat staan, blijft de lezer toch wat duizelig achter.    

Op de klippen mist de doordachte opbouw van Gardams latere werk, maar haar schrijfstijl en sublieme personage-opbouw zorgen opnieuw voor onvervalst leesplezier dat doet verlangen naar meer.