Tussen archief en geheugen

In een door klimaatrampen geteisterd Engeland, probeert literatuuronderzoeker Tom Metcalfe een verloren gegaan gedicht van Francis Bundy te reconstrueren. Ian McEwan gebruikt deze zoektocht als uitgangspunt voor een roman over geheugen en de grenzen van kennis. De vertaling van Harm Damsma en Niek Miedema legt McEwans precieze, soms weelderige proza goed vast, al werkt die rijkdom niet altijd in het voordeel van het boek.

De roman is opgedeeld in twee heel verschillende delen. In 2014 schreef Francis Bundy voor de verjaardag van zijn vrouw Vivien een sonnettenkrans. Hij las het volledige gedicht slechts één keer voor aan een kleine groep vrienden, waarna de tekst spoorloos verdween. Meer dan een eeuw later probeert Tom via massa’s archiefmateriaal, e-mails en digitale sporen te ontdekken wat er precies gebeurd is. De 22e eeuw lijdt onder de beslissingen van vorige generaties en niets is nog zoals het was. Zijn speurtocht is een slakkengang vol zijwegen, uitweidingen over nevenpersonages, academische reconstructies en overweldigend veel details. De schrijfstijl voelt overladen, barok zelfs, alsof McEwan de informatieoverdaad van de 21e eeuw imiteert. Dat is slim bedacht, maar niet altijd prettig om doorheen te worstelen.

Het tweede deel biedt een verademing. McEwan schakelt terug naar de 21ste-eeuwse werkelijkheid via Viviens dagboek — directer, menselijker en veel toegankelijker. Die tegenstelling is niet alleen stilistisch; ze brengt de thema’s scherp in beeld: hoe weten we iets zeker, wat telt als bewijs, en hoe verandert betekenis wanneer bewijs ontbreekt? Viviens aantekeningen illustreren hoe herinneringen geënsceneerd kunnen worden. Ook daar construeren we een beeld van onszelf, bedoeld voor latere lezers of misschien wel voor onszelf. McEwan laat zien hoe geschreven bronnen misleiden, hoe interpretatie de waarheid vervormt, en hoe Toms obsessieve naspeuring een alternatieve werkelijkheid heeft geschapen die ver afstaat van wat Vivien werkelijk beleefde.

Een zin uit het boek die blijft hangen: “Het gedicht heeft de geschiedenis een grote dienst bewezen door een onbeschreven blad te blijven.” Dat is precies de bittere ironie waar het hele boek om draait. In een tijd waarin alles wordt gedocumenteerd, gefotografeerd en opgeslagen, krijgt juist dit ene onvindbare gedicht mythische status. Iedereen kan eraan toeschrijven wat hij wil. Het gebrek aan bewijs maakt het onsterfelijk.

Wat we kunnen weten is en ambitieus boek met scherpe ideeën, maar ook met een beladen stijl die niet voor iedereen is weggelegd. McEwan schrijft met precisie en intelligentie, en dat vraagt ook geduld. Voor wie houdt van snelle verhalen of directe emotie zal dit frustrerend zijn. Maar lezers die bereid zijn zich over te geven aan literaire complexiteit en filosofische vragen, zullen wel degelijk veel vinden om over na te denken.