Lezersrecensie
De an-archische zin van verhalen, of hoe stem te geven aan je verzet tegen structurele onrechtvaardigheid (Frank Nellen, De ontzichtbaren)
Op gezette tijden ervaar je de verschrikkelijke wanorde van de wereld, bijvoorbeeld de structurele onrechtvaardigheid die het Israëlisch-Palestijns conflict doortrekt, inclusief de houding van de Westerse mogendheden die met twee maten meten als het om Israel gaat. Je krijgt dan zin om de macht te grijpen om orde op zaken te stellen. In feite is het een herschikking van de orde waar de protestbeweging om vraagt, internationaal ingrijpen om Palestina te bevrijden, om die structurele onrechtvaardigheid te keren.
Maar hoe doe je dat, het tij keren? De onzichtbaren van Frank Nellen kan een aanwijzing geven. Het boek gaat over de geschiedenis van Oekraïne en verhaalt over een opgroeiende jongen die zich nooit thuis heeft gevoeld onder het bewind en zijn levenslange vriendschap met een true believer die gedurende het boek tot inkeer komt; de verschrikkingen van Tsjernobyl leren hem dat het individu geen bestaanseenheid is voor het Sovjet bewind en onzichtbaar is in het licht van de collectiviteit van het volk. Het individu gaat als een regendruppel op in een waterplas.
Het motto van het boek is een uitspraak van Bakoenin, die zegt dat macht corrumpeert en derhalve afgezworen moet worden. Als je dit idee serieus neemt, dan geldt dit niet alleen voor de apartheidsstaat Israel of de religieus fanatische terreurgroep Hamas, maar moet ook elke protestbeweging zich hier rekenschap van geven. Hoe geef je stem aan anti-imperialistisch verzet zonder zelf een machtsaanspraak te doen? Bakoenin spreekt van een onzichtbare kracht die door niemand wordt herkend en aan niemand wordt opgelegd. Wat is die kracht in onderscheid met de macht van de machtswellustelingen? De auteur zegt dat die kracht in het individuele menselijke bestaan en zijn of haar verhalen schuilt. Het zijn zin stichtende en waarde gedreven verhalen die een onzichtbare kracht hebben, niet zozeer omdat ze kunnen overtuigen van een ideaal – dat blijkt altijd een machtsgreep – maar omdat ze getuigen van de betekenisvolheid en echtheid van het enkelvoudige menselijk bestaan dat overwoekerd dreigt te worden door de machtsaanspraken van de machthebbers en degenen die hen willen ondermijnen.
Dit is natuurlijk een hoopvolle gedachte, en het is ook een feitelijk probleem dat het individuele leed van Palestijnse en Israëlische gezinnen overwoekerd en onzichtbaar wordt in de machtsaanspraken van het imperialisme. Toch is het verhaal dat het boek vertelt het beste bewijs dat de stille kracht van verhalen helemaal geen alternatief is voor de machtsaanspraken van communisme en kapitalisme, Israel en Hamas. Wat we lezen is een formuleboek waarin een karikatuur wordt gemaakt van het Sovjet bewind die zou drijven “op schijnheiligheid en bedrog” (90), alsof het individu wel zou tellen in de Westerse wereld in plaats van gereduceerd te worden tot consumerende genotsknots. De verhaaltjes die het boek opdist – de vangst van een mangrote meerval, de vredelievende jongen die een hondje verzorgt in de loopgraven van WOI, de fabrieksarbeider die zegt met dieren te kunnen praten etc. – zullen het grote publiek aanspreken, maar hebben helemaal geen zeggingskracht zolang hun aanspraak niet verder reikt dan de strikt individuele levensloop. Dan zijn ze eerder onschadelijke onderdelen van de macht waartegen het verzet te hoop loopt.
Als je dus met Bakoenin gelooft dat macht corrumpeert en op anti-imperialistische wijze stem wil geven aan je verzet tegen structurele onrechtvaardigheid, dan weet je een ding zeker, en dat is dat je haar niet kunt vinden in een onzichtbare kracht van verhalen waarin het individu tot uitdrukking komt. Het volstaat niet om je verhaal de ether in te slingeren, zoals de afvallige over de radio doet om het verhaal van de onzichtbare Oekraïners zichtbaar te maken. Eerder moet je het zoeken in de performativiteit van het verhaal, die de zin van de wereld sticht en alleen bewaarheid door feitelijk te leven en sterven in het licht van die wereld. De lezer maakt het verhaal niet alleen af door de act van het lezen en vertalen in zijn of haar gedrag, maar toetst daarin bovenal het verhaal aan zijn of haar eigen leven om te ervaren dat elk verhaal ongepast en illusoir kan blijken te zijn. Het is die structurele mogelijkheid van illusie van elk verhaal, die het an-archische protest tegen de aanspraken van de machthebbers in een wanordelijke wereld legitimeert. (meer blogs over literatuur en filosofie, zie: https://vincentblok.wordpress.com/).
Maar hoe doe je dat, het tij keren? De onzichtbaren van Frank Nellen kan een aanwijzing geven. Het boek gaat over de geschiedenis van Oekraïne en verhaalt over een opgroeiende jongen die zich nooit thuis heeft gevoeld onder het bewind en zijn levenslange vriendschap met een true believer die gedurende het boek tot inkeer komt; de verschrikkingen van Tsjernobyl leren hem dat het individu geen bestaanseenheid is voor het Sovjet bewind en onzichtbaar is in het licht van de collectiviteit van het volk. Het individu gaat als een regendruppel op in een waterplas.
Het motto van het boek is een uitspraak van Bakoenin, die zegt dat macht corrumpeert en derhalve afgezworen moet worden. Als je dit idee serieus neemt, dan geldt dit niet alleen voor de apartheidsstaat Israel of de religieus fanatische terreurgroep Hamas, maar moet ook elke protestbeweging zich hier rekenschap van geven. Hoe geef je stem aan anti-imperialistisch verzet zonder zelf een machtsaanspraak te doen? Bakoenin spreekt van een onzichtbare kracht die door niemand wordt herkend en aan niemand wordt opgelegd. Wat is die kracht in onderscheid met de macht van de machtswellustelingen? De auteur zegt dat die kracht in het individuele menselijke bestaan en zijn of haar verhalen schuilt. Het zijn zin stichtende en waarde gedreven verhalen die een onzichtbare kracht hebben, niet zozeer omdat ze kunnen overtuigen van een ideaal – dat blijkt altijd een machtsgreep – maar omdat ze getuigen van de betekenisvolheid en echtheid van het enkelvoudige menselijk bestaan dat overwoekerd dreigt te worden door de machtsaanspraken van de machthebbers en degenen die hen willen ondermijnen.
Dit is natuurlijk een hoopvolle gedachte, en het is ook een feitelijk probleem dat het individuele leed van Palestijnse en Israëlische gezinnen overwoekerd en onzichtbaar wordt in de machtsaanspraken van het imperialisme. Toch is het verhaal dat het boek vertelt het beste bewijs dat de stille kracht van verhalen helemaal geen alternatief is voor de machtsaanspraken van communisme en kapitalisme, Israel en Hamas. Wat we lezen is een formuleboek waarin een karikatuur wordt gemaakt van het Sovjet bewind die zou drijven “op schijnheiligheid en bedrog” (90), alsof het individu wel zou tellen in de Westerse wereld in plaats van gereduceerd te worden tot consumerende genotsknots. De verhaaltjes die het boek opdist – de vangst van een mangrote meerval, de vredelievende jongen die een hondje verzorgt in de loopgraven van WOI, de fabrieksarbeider die zegt met dieren te kunnen praten etc. – zullen het grote publiek aanspreken, maar hebben helemaal geen zeggingskracht zolang hun aanspraak niet verder reikt dan de strikt individuele levensloop. Dan zijn ze eerder onschadelijke onderdelen van de macht waartegen het verzet te hoop loopt.
Als je dus met Bakoenin gelooft dat macht corrumpeert en op anti-imperialistische wijze stem wil geven aan je verzet tegen structurele onrechtvaardigheid, dan weet je een ding zeker, en dat is dat je haar niet kunt vinden in een onzichtbare kracht van verhalen waarin het individu tot uitdrukking komt. Het volstaat niet om je verhaal de ether in te slingeren, zoals de afvallige over de radio doet om het verhaal van de onzichtbare Oekraïners zichtbaar te maken. Eerder moet je het zoeken in de performativiteit van het verhaal, die de zin van de wereld sticht en alleen bewaarheid door feitelijk te leven en sterven in het licht van die wereld. De lezer maakt het verhaal niet alleen af door de act van het lezen en vertalen in zijn of haar gedrag, maar toetst daarin bovenal het verhaal aan zijn of haar eigen leven om te ervaren dat elk verhaal ongepast en illusoir kan blijken te zijn. Het is die structurele mogelijkheid van illusie van elk verhaal, die het an-archische protest tegen de aanspraken van de machthebbers in een wanordelijke wereld legitimeert. (meer blogs over literatuur en filosofie, zie: https://vincentblok.wordpress.com/).
1
Reageer op deze recensie
