Mijn late herontdekking van Mulisch

Een fascinerend boek, niet alleen vanwege het mooi vertelde verhaal zelf en het onderwerp (een traumatisch en onbegrijpelijk voorval aan het eind van WOII, dat ook volstrekt absurdistische oorzaken blijkt te hebben), maar ook vanwege alle intrigerende raadsels en toespelingen die in het verhaal verborgen zitten. Meteen na De aanslag las ik ook het boekje van Frans de Rover (over De aanslag van Harry Mulisch), en zo werd ik attent gemaakt op allerlei motieven die ik niet had gezien. Wat mijn pret nog weer vergrootte, temeer ook omdat De Rover het raadsel niet oplost maar alleen maar verrijkt.

Op eigen houtje doorpuzzelend zag ik nog meer moois. Om een voorbeeld te noemen: de hoofdpersoon heet Anton Steenwijk, zijn initialen zijn dus a.s. wat klinkt als 'as'. Bij 'as' denk je aan vernietiging en verkoold worden door vuur, en precies die connotaties zitten dan in de naam van Anton Steenwijk, en spelen ook een grote rol in het mooie slot van deze roman. Vernietiging en vergankelijkheid is door WOII deel van zijn wezen: DAT is m.i. de symboliek van zijn intialen. Een ander mooi motief is hoe verzetstrijdster Truus Koster, die Anton pal na (of eigenlijk tijdens) de vernietiging van zijn familie ontmoet in een duistere gevangenis, uitgroeit tot een soort substituutmoeder of substituutgeliefde in Antons hoofd. Nooit heeft hij haar gezicht gezien, en toch is zijn in zijn onbewuste bijna een godin geworden die hem helpt in zijn tocht vanuit het donker in het licht. Een glimp van licht in hermetisch duister, even vaag waargenomen als een moeder door het kind in de wieg, maar even wezenlijk. Ook zijn er allerlei toespelingen op alchemie, het onbewuste, de droom: toespelingen die volgens mij vooral suggereren dat het bij belangrijke gebeurtenissen (ook het traumatisch voorval van Anton) niet gaat om 'de objectieve werkelijkheid', maar om de vorm die deze werkelijkheid krijgt dankzij fantasie en kunstzinnige verbeeldingskracht. Een verbeeldingskracht die voor Mulisch bijna een soort alchemie is, waarbij de werkelijkheid een soort vormloze oerstof is die tot een rijk geschakeerd weefsel wordt getransformeerd.

Ik heb dit boek tijden lang vermeden omdat ik uit recensies had begrepen dat alle raadsels uiteindelijk worden verklaard, en dat het boek (evenals diverse andere boeken van Mulisch) dus een soort cryptogram zou zijn dat je kunt oplossen. Dat is dus gelukkig niet zo: het is een mooi verhaal met allerlei raadselachtige elementen, en hoe meer je in die raadselachtige elementen duikt, hoe dieper het raadsel wordt. Daarmee is het ook een inspirerende illustratie van wat eigenzinnige verbeeldingskracht vermag. Wel wat wrang dat ik daar nu pas achter kom, maar beter laat dan nooit. Het is duidelijk: ik moet die man gaan herontdekken, en ga dus meer van hem lezen.