Een vernuftig en anti-conventioneel misdaadverhaal

"De verdenking" van Dürrenmatt las ik kort geleden met uitbundig plezier, en dus was ik heel benieuwd naar zijn beroemde voorloper "De rechter en zijn beul". Welnu, ook dat vond ik weer een heel sterke misdaadroman: het boek zit vol met vernuftige plotwendingen en met intrigerende afwijkingen van de conventies van het misdaadverhaal, en daardoor heeft het een erg prikkelend beeld van onze polyinterpretabele en redeloze werkelijkheid.

Het boek begint zoals misdaadromans vaker beginnen: met een lijk in een wagen. Maar het verhaal wordt al snel tamelijk ongewoon, door het nogal buitenissige gedrag en de ogenschijnlijke onwetende onnozelheid van de hoofdpersoon, een commissaris die van speurzin verstoken lijkt en die vooral oud, dodelijk ziek, troosteloos en onverschillig is. De werkelijke held lijkt aanvankelijk de assistent van de commissaris, want die assistent pakt tenminste door zoals een speurneus dat geacht wordt te doen, en heeft tenminste de gevoeligheid voor aanwijzingen die je van een hoofdpersoon in een misdaadverhaal verwacht. Maar via een reeks van intrigerende en hoogst vernuftige wendingen en onverwachte decorwisselingen word je als lezer uiteindelijk in een heel ander, en nog veel vreemder scenario binnen gevoerd: de commissaris blijkt juist van meet af aan heel scherpzinnig gedetecteerd te hebben wie de moordenaar is (iemand anders dan ik als lezer had gedacht), zijn totaal erratisch lijkende handelingen blijken manipulatieve handelingen te zijn geweest waarmee hij anderen uiterst subtiel heeft bespeeld, en zo blijkt hij een keten van gebeurtenissen in werking te hebben gezet waardoor een altijd onbestrafte veelvoudige moordenaar nu ten onrechte wordt gevonnist voor de moordzaak waar dit boek mee begon. En dat vonnis is dat geen gerechtelijk vonnis, maar een brute moord die ook onschuldigen meeneemt in de dood.

Kortom: de werkelijke moordenaar ontloopt zijn gerechtelijk vonnis, een gewetenloze andere moordenaar wordt alsnog bestraft maar op verkeerde gronden en op onwettige wijze, de commissaris blijkt een speurneus maar op een wel heel ongewone manier, en hij zorgt weliswaar ervoor dat misdaad bestraft wordt maar hij doet dat op misdadige wijze. Wat nog dubbelzinniger wordt door het feit dat de commissaris en de door hem uiteindelijk te grazen genomen misdadiger onlosmakelijk met elkaar verbonden waren door een filosofisch dispuut en een bizarre weddenschap, en dat juist die weddenschap de misdadiger mede tot misdadiger heeft gemaakt. Die misdadiger is bovendien een nihilist, voor wie misdaad "geen uiting [is] van een filosofie of een drift, maar van zijn vrijheid: de vrijheid van het niets".

Die "vrijheid van het niets" komt ook naar voren in allerlei briljant geformuleerde uitspraken over het redeloze toeval dat de wereld regeert: de wereld kent geen ratio en causaliteit, wat voor de misdadiger een sensatie van duizelingwekkende en misdadige vrijheid oproept. En ook de commissaris erkent volgens mij die duizelingwekkende vrijheid van het niets: daarom gelooft hij niet in een rationeel gefundeerd rechtssysteem, en daarom vervolgt hij de misdadiger door middel van illegale en irrationele technieken. Bovendien, ook door zijn dodelijke ziekte ervaart de commissaris het niets. Bijvoorbeeld als hij krimpt van de pijn, "als een dier" over de grond kruipt, en dan zachtjes kreunt: "Wat is de mens? Wat is de mens?". Of als hij van zijn arts definitief slecht nieuws gekregen heeft: "De oude man stond midden in de kamer in een verre, koude eenzaamheid, onbeweeglijk en deemoedig, en voor zijn verloren blik kon de arts alleen maar zijn ogen neerslaan". En ook anderen ervaren het niets, bijvoorbeeld als ze kijken naar slachtoffers van een meervoudige moord en beseffen dat wij allemaal weerloos zijn daartegen: "Lutz' gezicht vertrok, zijn ogen puilden uit, en de koude, arme ruimte die hen omringde vulde zich met zijn holle, mekkerende lach".

Dit boek breekt met alle regels van het conventionele misdaadverhaal, holt daarmee alle geloof in ratio, rechtvaardigheid en orde uit, en mondt uit in een beschouwing van het redeloze niets. Een mooie beschouwing, vind ik, want ik bewonder de vernuftige constructie en de stijl vind ik vaak prachtig. Ook de zwarte humor vind ik vaak heel aanstekelijk, maar de voorbeelden daarvan laat ik iedereen zelf ontdekken. Die humor, die constructie en de stijl maken de zwartgallige strekking van het boek mogelijk dragelijker. En door zo fraai en zo vernuftig te schrijven over het redeloze en het niets wapent Dürrenmatt ons bovendien wat beter tegen het redeloze niets in onze wereld. Ik hoop kortom op meer vertalingen van deze opmerkelijke schrijver!