Een mooi raadselachtig vervolg op een raadselachtige parabel zonder sleutel

Drie jaar geleden las en recenseerde ik het raadselachtige "De kinderjaren van Jezus", een parabel zonder sleutel, waarbij ik mij prima amuseerde met de vele open vragen die dat boek opriep. En nu is er dan tot mijn verrassing een vervolg, dat de raadsels van het eerdere boek nog vergroot en vermeerdert. Ik vond dit tweede deel zelfs nog wat mooier en intrigerender dan het eerste, vooral door de verdieping en vermeerdering van de vragen en raadsels, maar ook omdat de stijl voor mijn gevoel wat hartstochtelijker en rijker is. Het haalt volgens mij weliswaar niet het torenhoge niveau van erkende Coetzee-highlights als "Disgrace" en "Life and times of Michael K.", maar sterk is het niettemin wel.

Hoofdpersonen in dit deel zijn ook nu weer de jonge David, inmiddels zes jaar oud en nog wat tegendraadser dan hij in het eerste deel al was, en Simon, 'sadder and wiser' dan hij in deel een al was. Beide personen kennen nog steeds niet hun echte naam en hun echte geschiedenis. Nog steeds zijn er parallellen tussen David en Jezus, terwijl 'Simon' een soort Petrusfiguur zou kunnen zijn (want Simon was de oorspronkelijke naam van Petrus) en tegelijk een soort Jozef (want hij neemt de vaderrol van David op zich al is hij diens aardse vader niet). Maar David is dan wel een Jezus die zijn eigen naam en roeping niet kent, of alleen in het diepst van zijn geheime gedachten, Simon is dan een discipel en Jozef-figuur die niet weet dat hij een discipel is, en in de tamelijk onbepaalde en abstracte wereld waarin Coetzee deze beide personages laat optreden is weinig ruimte voor de stem des geloofs. Ook in dit deel valt de naam 'Jezus' alleen in de titel, en blijven alle parallellen met de Bijbelse Jezus cryptisch en impliciet. Wat misschien symboliseert dat Het Woord en de Bijbelse Jezus hun richtinggevende betekenis verloren hebben in onze postmoderne tijden. Wel stelt David met een mitrailleurvuur aan waarom-vragen alle zekerheden ter discussie, zoals ook Jezus deed, maar op al zijn vragen komt geen eenduidig antwoord, en al helemaal geen antwoord dat -zoals de Bijbel- duidt op een Hoogste Waarheid of een Ultiem Waarom. Simon voelt op enig moment zelfs "wanhoop in een van zijn lichtere vormen" vanwege al deze vragen. En wel "Omdat hij graag zou willen geloven dat hij het kind door de doolhof van het morele leven leidt wanneer hij diens onophoudelijke waaromvragen correct, geduldig beantwoordt. Maar waaruit blijkt ook maar enigszins dat het kind zich iets aantrekt van zijn leiding of op zijn minst hoort wat hij zegt?". En dan zegt hij David dit: "We sjokken door de woestijn, jij en Ines en ik. Je zegt me dat je dorst hebt en ik bied je een glas water aan. In plaats van het water op te drinken giet je het in het zand. Je zegt dat je naar antwoorden dorst: "Waarom dit? Waarom dat?". Ik, omdat ik geduldig ben, omdat ik van je houd, bied je elke keer een antwoord aan, dat je in het zand giet. Vandaag heb ik er eindelijk genoeg van om je water aan te bieden".

Mooie passage vind ik, vooral vanwege het beeld van de vragende die doolt in de woestijn en naar antwoorden dorst. Dat geeft naar mijn gevoel treffend de intensiteit aan van de alsmaar doorvragende vragen van David, waarin met geen enkel gangbaar antwoord genoegen wordt genomen. En het is ook maar de vraag of David ooit uit die woestijn komt of zelfs maar wil komen, of de antwoorden die hij zoekt wel bestaan, en of het bestaan wel een waarom heeft. En misschien is de 'les' van dit Coetzeeiaanse Jezus-verhaal vooral dat ook wij vaker en met wat meer intensiteit zouden moeten doorvragen, wat meer in die vragen zouden moeten leren leven, wat beter zouden moeten leren om te verwijlen in die woestijn van vragen zonder te vluchten naar een dorstlessend antwoord. Waarbij "De schooldagen van Jezus" dan prima helpen kan, want dit boek staat (net als "De kinderjaren van Jezus") vol met filosofische vragen en dialogen, waarin de vraagstukken steeds adembenemend scherp worden neergezet en waarbij het ontbreken van een antwoord steeds op scherpzinnige en soms zelfs fabuleuze wijze wordt gedemonstreerd. Dit boek nodigt ons dus uit om ons in diverse vragen te verdiepen, en door dat te doen trainen wij ons vermogen om in die onbeantwoorde vragen te wonen.

Daarbij moet ik dan meteen benadrukken dat "De schooldagen van Jezus", anders dan het beeld van de woestijn zou kunnen doen vermoeden, zeker geen droog en kaal boek is. Het is integendeel rijk aan verwijzingen en motieven, die allemaal weer nieuwe raadsels opleveren. Erg intrigerend is bijvoorbeeld hoe David op een nogal buitenissige dansacademie leert om het universum te doorgronden via muziek en dans. Het gaat dan om een soort Platoonse en Pythagorese kennis van de 'muziek der sferen', die voorafgaat aan onze onontbeerlijke maar ook verarmende en ontoereikende ratio, en aan onze classificerende logica. Dit dansen draait dus om een soort pre-logisch begrijpen dat voorafgaat aan taal en rede. Prachtig zijn de passages over de pre-logische vervoering van David. Nog iets prachtiger en zelfs erg ontroerend zijn de passages waarin ook Simon, aanhanger van de rede en tamelijk verdord en in het leven teleurgesteld, ook zelf heel geleidelijk aan iets van deze vervoering begint te ervaren, bijna tegen zichzelf in. Misschien ervaart hij daarbij zelfs een begin van religieuze vervoering, zoals waarschijnlijk ook de dansende David, zoals wellicht ook de door David bewonderde dwaas Don Quichotte. Mooi is hoe Simon eerder al een aantal facetten van zijn levensverhaal op papier zet, en daarbij met serene verwondering opmerkt hoe normale structurerende verbindingswoorden ('dus', 'omdat', 'vervolgens') hem niet helpen omdat zijn verhaal te veel leemten bevat. Intrigerend is bovendien het verhaal van Dmitri, een prachtig beschreven dubbelzinnige figuur die duidelijk aan Dostojevski is ontleend, en allerlei Dostojevskiaanse vormen van verheven hartstocht en misdadige passie combineert en uitschreeuwt. Schitterend wordt daarbij beschreven hoe zijn gepassioneerde misdaad niet te duiden en te beoordelen valt in onze classificerende rede en het daarbij behorende rechtssysteem. Nog prachtiger is hoe die buitenrationele hartstocht bij de rationalist Simon weerzin en wrevel oproept, maar tegelijk voor Simon ook een soort appel is om zich iets meer in te laten met de buitenrationele wereld van de passies, hoe problematisch, onvoorspelbaar en gevaarlijk deze ook is. En misschien het allermooist is hoe bijna alle personages dolen in deze wereld, het gevoel hebben dat ze hun wortels en oorsprong zijn kwijtgeraakt en nooit meer zullen terugvinden, terwijl ze tegelijk zich niet kunnen bevrijden van het verlangen naar dieper contact met die verloren oorsprong. Waarbij aan de ene kant gesuggereerd wordt dat het wijzer is om te leven in de open vraag en zonder geloof in de oorsprong, vooral omdat die oorsprong er vermoedelijk gewoon niet is, maar waarbij tegelijk ook gesuggereerd wordt dat het verlangen naar de oorsprong (en: naar het antwoord op al onze levensvragen) een onlesbare dorst is van ons allemaal. Volgens Plato zijn wij schaduwen, die hulpeloos maar vol verlangen zoeken naar het Goddelijke Licht van de ultieme kennis, onze oorsprong en vergeten oerbron. Coetzee alludeert op deze gedachte, maar geeft er volgens mij een eigen wending aan: zeker zijn wij schaduwen, zeker verlangen wij naar het licht, maar dit ultieme licht bestaat bij Coetzee niet. Dus is eindeloos dwalen, dolen en vragen ons eeuwige lot. Aldus Coetzee. Denk ik.

Mooi hoe Coetzee ook in "De schooldagen van Jezus" weer diverse intrigerende vragen zonder antwoord opwerpt en daarmee veel vanzelfsprekendheden in onoplosbare raadsels verandert. Intrigerend hoe hij daarbij schrijft over onze passies en buitenrationele verlangens en hoe zij haaks staan op onze logica en onze behoefte om de dingen te kennen en te meten. Prachtig hoe hij ons laat zien dat het bestaan van open vragen doordesemd is, hoe hij ons uitnodigt om ons in die openheid te verdiepen, en hoe hij daarbij tegelijk ook ons onblusbare verlangen naar antwoorden recht doet. En helemaal intrigerend is hoe Coetzee Bijbelse en Platoonse motieven, die van oorsprong in het teken staan van zoeken naar ultieme hoewel verborgen antwoorden die de aardse en alledaagse waarheden overstijgen, laat uitmonden in een wereld vol vragen en zonder verklarend waarom. Hopelijk komt er ook op "De schooldagen van Jezus" weer een vervolg, en als dat gebeurt worden de raadsels vast weer op fraaie wijze vermenigvuldigd.